Khi chảy xuống bị tắc nghẽn tại khu vực hẹp chỉ rộng khoảng 100m, tạo thành đập dâng tạm thời rồi ụp xuống Làng Nủ có địa hình bằng phẳng hơn.

Đây là những thông tin cơ bản về trận lũ quét, lũ ống (lũ bùn đá) xảy ra vào sáng 10-9 tại thôn Làng Nủ (xã Phúc Khánh, huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai) được đưa ra tại hội thảo khoa học "Thảm họa Làng Nủ - nguyên nhân và giải pháp phòng tránh" do Trường đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) tổ chức vào ngày 2-10. Từ đó, các chuyên gia đã đưa ra những khuyến cáo để tránh những ẩn họa tương tự.

5 phút lũ đã từ đỉnh núi về đến thôn Làng Nủ

PGS.TS Nguyễn Châu Lân (Trường đại học Giao thông vận tải) cho hay theo kết quả nghiên cứu từ mô hình 3D kết hợp dữ liệu thực địa và ảnh vệ tinh để tính toán và điều tra thực địa, nhóm nghiên cứu đã xác định dòng lũ chỉ mất khoảng 300 giây (5 phút) để từ đỉnh núi tràn xuống Làng Nủ.

"Lượng mưa giờ và lượng mưa tích lũy trong 3 ngày bão Yagi quá lớn gây trượt lở khối lượng lớn (khoảng 1,6 triệu m³ đất đá). Bên cạnh đó, đá phiến phong hóa mạnh, cường độ không cao và tầng phong hóa dày gây trượt lở khối lượng lớn.

Thời gian dòng lũ bùn đá tràn và mở rộng xuống vùng quạt (Làng Nủ) bên dưới nhanh. Vận tốc dòng chảy quá lớn, kèm bùn đá, đất gây phá hủy nhà cửa và người dân không có đủ thời gian để chạy thoát" - ông Lân nhận định nguyên nhân gây lũ bùn đá ở Làng Nủ.

Ông Lân cũng cho biết, qua nghiên cứu có thể thấy lượng mưa trong một giờ lớn hơn 40mm và lượng mưa tích lũy trên 250mm có thể gây trượt lở, lũ bùn đá như ở Liên Minh (Sa Pa, Lào Cai) năm 2023 và Làng Nủ vừa xảy ra. Do đó, khi mưa đến ngưỡng này, chúng ta cần có cảnh báo để người dân phòng tránh.

"Đối với các vị trí đã hình thành vết nứt như ở Hà Giang, Lào Cai..., cần che phủ bạt hoặc dùng thép đóng ghim xuống để không cho nước tiếp tục ngấm vào khe nứt. Đào hệ thống rãnh đỉnh thoát nước, không cho nước ngấm trực tiếp vào khu vực có vết nứt" - ông Lân khuyến cáo.

Cần đặc biệt lưu ý những khu vực nào?

Để phòng tránh sạt trượt quy mô lớn, GS.TS Đỗ Minh Đức (khoa địa chất Trường đại học Khoa học tự nhiên, Đại học quốc gia Hà Nội) cho rằng dấu hiệu tiên quyết là khe nứt tách trên sườn dốc, do đó cần thường xuyên rà soát thủ công, dùng flycam...

"Trong thời gian qua, khi nghiên cứu, chúng tôi thấy việc phát triển rừng sản xuất, đặc biệt là trồng cây keo lai trên vùng đất dốc, do cách trồng và khai thác cây keo lai nên dẫn đến nguy cơ hình thành khối trượt quy mô lớn, đặc biệt là ở miền Trung Việt Nam.

Trong bối cảnh mưa bão rất phức tạp như hiện nay, cần phải hết sức đề phòng các khu vực đất dốc đã có tác động của rừng sản xuất, đường dây điện, phát triển đường giao thông... đều tiềm ẩn nguy cơ rất cao sạt trượt" - ông Đức nói.

Về các giải pháp phòng tránh sạt lở đất và lũ quét, ông Đức cho rằng trước mắt cần xây dựng bản đồ rủi ro và đưa các kịch bản ứng phó phục vụ quản lý kiểm soát rủi ro, đảm bảo an toàn với thiên tai trên các vùng đất dốc để chủ động ứng phó nhằm tránh gây thiệt hại về người và giảm thiểu thiệt hại.

Tất cả cần cảnh báo, hành động sớm

Với việc cảnh báo sớm, ông Đức cho rằng thiên tai rất bất ngờ, con người chỉ biết trước một đến hai phút, do vậy việc cảnh báo mưa sớm là rất quan trọng. Hiện nay, Tổng cục Khí tượng thủy văn đã lắp nhiều trạm đo mưa, tuy nhiên các hệ thống quan trắc mưa hiện tại cần có mật độ cao hơn, nhất là ở các xã trọng điểm có nguy cơ lũ quét, sạt lở đất.

Một điểm nữa là làm sao dự báo được mưa cực đoan trong thời gian ngắn dù là khó, ví dụ như ở Mường Pồn (Điện Biên) mưa trong vòng 1 - 2 giờ lên tới hàng trăm mm.

Đối với hành động sớm, ông Đức cho rằng khi cảnh báo rủi ro trượt lở cấp 1, theo nghị định của Chính phủ, chính quyền địa phương cần hạn chế người và phương tiện lưu thông lân cận các khu vực nguy cơ cao.

"Khi cảnh báo rủi ro cấp 2 và cao hơn, cần cấm các phương tiện lưu thông qua các khu vực nguy cơ cao. Đồng thời di chuyển dân trong khu vực nguy cơ cao đến nơi an toàn và chỉ quay lại khi không còn cảnh báo nguy cơ trượt lở. Việc này cần làm quyết liệt hơn trong thời gian tới, bởi thời gian qua đã xảy ra nhiều sự việc sạt lở đất trên đường gây thiệt hại rất đáng tiếc" - ông Đức nói.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, các nhà khoa học quốc tế đã rút ra kết luận "chúng ta phải chuẩn bị với mọi tình huống xấu nhất mà chưa bao giờ xảy ra". Hy vọng chính quyền và người dân khi ứng phó với thiên tai phải làm quen, diễn tập với những kịch bản cực đoan nhất, những tình huống xấu hơn đã diễn ra trong quá khứ.

Lạng Sơn đúc kết bài học sau bão lũ

UBND tỉnh Lạng Sơn cũng đã tổ chức hội nghị đánh giá, rút kinh nghiệm về công tác phòng chống, ứng phó, khắc phục hậu quả bão số 3 vào hôm qua 2-10. Theo Chủ tịch UBND tỉnh Lạng Sơn Hồ Tiến Thiệu, đến nay tỉnh thiệt hại trên 1.400 tỉ đồng.

Ông Thiệu nêu ra một số bài học kinh nghiệm như chủ động cảnh báo sớm, liên tục, bằng nhiều hình thức, kể cả mạng xã hội; tránh tư tưởng chủ quan; hoàn thiện các phương án phòng chống thiên tai với phương châm "4 tại chỗ"; thường xuyên kiểm tra, phát huy chức năng của các công trình thủy lợi.

Ông Thiệu nhìn nhận qua bão lũ, nhiều hạn chế được chỉ rõ như tâm lý chủ quan, lơ là, không di dời theo hướng dẫn của lực lượng chức năng; lãnh đạo, chỉ đạo một số nơi thiếu quyết liệt, lúng túng, thậm chí có cán bộ không bám cơ sở, không bám người dân; phương tiện, thiết bị phòng chống thiên tai còn thiếu; quy hoạch các bãi đổ thải, khu dân cư chưa tính lâu dài, chưa sâu...

Về lâu dài, ông đề nghị các cấp các ngành chủ động khảo sát, thống kê những nơi nguy cơ sạt lở, ngập úng và kiên quyết di dời người dân đến nơi ở mới để phòng tránh sạt lở, mưa lũ; nghiên cứu xây các tuyến giao thông thích ứng biến đổi khí hậu; hạn chế xẻ núi xẻ đồi, có thể tính toán làm hầm, làm cầu dù chi phí cao.

Về việc tiếp nhận, điều tiết nguồn lực khắc phục hậu quả bão lũ, UBND tỉnh yêu cầu tiếp tục thực hiện đúng nơi, đúng người khó khăn, tránh trùng lặp. Thời gian qua, lượng hàng hóa, thực phẩm, tiền từ các tỉnh thành hỗ trợ hay nguồn lực sơ bộ trên 128 tỉ đồng từ MTTQ chuyển (đến ngày 1-10) đã có sự điều phối sử dụng hợp lý, đúng quy định từ phía chính quyền.

Ông Thiệu cũng lưu ý việc tổng hợp, đánh giá thiệt hại và cân đối nguồn lực sau bão lũ chính xác để hỗ trợ kịp thời, đúng đối tượng, nhanh chóng, không để "tiền có nhưng không tiêu được".

1,6 triệu mét khối đất đá ụp xuống Làng Nủ trong 300 giây

Nghiên cứu của PGS.TS Nguyễn Châu Lân (Trường đại học Giao thông vận tải) và nhóm cộng sự cho thấy khoảng 1,6 triệu m³ đất đá từ núi Con Voi đã ụp xuống Làng Nủ (xã Phúc Khánh, Bảo Yên, Lào Cai) trong vòng 300 giây.