"Cho ly cà phê sữa đá dì ơi!" - nghe khách gọi, bà Lương Thị Lình (74 tuổi, ngụ hẻm đường Ngô Nhân Tịnh, quận 5) lật đật pha cho khách.

Xong xuôi ly cà phê 12.000 đồng, bà ngồi nhìn ra dòng kênh Hàng Bàng đi qua quận 5 và quận 6 đã được cải tạo mà mong hai hàng cây dọc bờ lớn nhanh tỏa bóng mát.

Sáng sáng người dân tập thể dục

Từng ô nhiễm nặng nề ở TP.HCM, giờ gần 1km trong chiều dài 1,7km của kênh Hàng Bàng đã hiện lên với vẻ hiện đại, công viên cây xanh, hoa cỏ, vỉa hè tươm tất. Nguồn nước cũng không còn ô nhiễm rác rưới hoặc bị bồi lấp một số đoạn như trước cùng với sự đổi thay cuộc sống người dân.

Cũng như những chứng nhân khác sinh sống ven dòng kênh, bà Lình hồ hởi kể về sự thay đổi của con kênh một thời đen ngòm, bốc mùi muốn ong ong cái đầu.

Giờ đây mỗi sáng khi lục đục đẩy xe cà phê ra bờ kênh đứng bán, bà cụ tóc bạc phơ thấy người dân ra đây tập thể dục... Không khí buổi sáng mát lành, nét mặt ai cũng vui tươi.

Những tài xế xe ôm ngồi trên xe dựng chống đứng, chờ những cuốc xe đầu ngày. Hàng quán của các căn nhà đối diện hai bên bờ kênh cũng bày xong hàng hóa, thức ăn sáng.

Bà Lình nói đó là khung cảnh quen thuộc từ khi dòng kênh được cải tạo. Còn trước đây có thời điểm nước kênh đen như nước sình, bốc mùi nồng nặc.

Khi đó bà và vợ chồng người em gái thuê căn nhà bề ngang 4m ở mặt tiền đường Bãi Sậy để bán nước giải khát. Không chồng con, bà nương nhờ gia đình em gái đến nay.

"Hồi đó chuột nhiều lắm. Có những ngày nhà tôi mua tới 40.000 đồng tiền tấm bẫy chuột, chuột cống to lắm rồi muỗi nữa, nhất là mùa mưa. Còn mùa nắng dòng kênh bốc mùi gây đau đầu", bà kể.

Ngồi uống ly nước rau má ở quán nước ven đường Ngô Nhân Tịnh đối diện bờ kênh, chị Quỳnh Như (56 tuổi) cho biết ở khu này cứ 5h sáng và chiều mát, người dân ra tập thể dục đông lắm. "Tôi hay ra đây uống nước ở quán quen của cô bạn. Cổ bán ở đây hơn 10 năm rồi", chị xởi lởi.

Gia đình chị Như sinh sống ở đây từ trước năm 1975, đã chứng kiến sự thay đổi của dòng kênh từ khi còn trong lành cho đến thời điểm ô nhiễm kinh khủng và trở lại "ổn áp" như hiện nay. Nói về điều này, chị ngắn gọn: "Dòng kênh góp phần giúp đô thị đổi mới, nâng cấp, cuộc sống hiện đại, tươi sáng hơn".

Dấu mốc thay đổi cuộc sống

Nhìn cô bé cháu của một người khách quen đang hồn nhiên xé nhỏ miếng bánh mì, bà Lình bộc bạch thời điểm cả nhà thay đổi cuộc sống là năm 2017, sau một thời gian chính quyền tiến hành dự án cải tạo dòng kênh.

Từ mặt tiền thuê, gia đình bà tìm chỗ ở mới. Nếu cứ ở trọ mãi thì tháng nào cũng căng tiền nhà.

Cả nhà đã dành dụm được một khoản, họ quyết định lùi vào con hẻm đường Ngô Nhân Tịnh để mua căn nhà bề ngang 3m. "Hẻm nhỏ nhưng yên tĩnh. Em tôi bấm bụng vay ngân hàng thêm, mua căn nhà tươm tất vừa với khả năng chi trả", bà kể.

Từ năm 2020, người phụ nữ quê Đức Hòa (Long An) này ra bán nước ở bờ kênh khi con kênh đã hoàn thành thêm hạng mục.

Bà kể: "Cứ 6h sáng tôi dọn ra ngoài này bán, 14h đẩy về. Lúc Nhà nước cải tạo bờ bên này kênh, tôi dời qua bờ bên kia bán và ngược lại. Hồi mới khánh thành, cây xanh hai bên còn nhỏ, giờ cao hơn rồi".

Nói về cuộc sống nhà mới, bà Lình tâm sự "ổn định hơn chứ". Buôn bán ở dòng kênh tươi mới, sạch sẽ, mỗi ngày bà kiếm lai rai đủ tiền mắm muối. Chỉ có một điều buồn là hàng xóm ngày cũ đã dọn đi nơi khác nhiều.

Góp chuyện, bà Phạm Thị Huệ (56 tuổi) kể rằng khoảng năm 1980 khu này toàn nhà cây, nhà lá, thắp đèn dầu, nguyên một dãy dài chỉ có 1-2 căn nhà tươm tất.

"Hồi đó ba mẹ tôi quê ở Cần Đước, Long An đi ghe buôn bán, có những năm sống trên ghe ở khu Cầu Kho, quận 1 rồi mới về đây mua miếng đất nhỏ xíu mà ở. Nhà đông con nên cơi nới ra mé kênh giống như những nhà khác. Ba mẹ chuyển qua bán cơm. Xưa nước kênh trong veo, lòng kênh rộng", bà nhớ lại.

Chỉ tay qua bên kia đường bà nói ngày xưa có xưởng cá lớn lắm, tối khuya người ta đưa cá tới, một ít rơi xuống nên kênh mới nhiều cá. "Giải tỏa rồi, tráng con đường sạch sẽ thoáng mát. Giờ tôi được ai mướn gì làm đó, con cái lớn rồi nhưng tôi vẫn thích đi làm".

Bà kể thêm có những nguời sau giải tỏa dù ở chung cư tái định cư nhưng vẫn quay về bán cà phê ven đường: "Nhiều người sống nơi đây quen rồi, có đi cũng trở lại đây bán thôi, tại ở đây bán chủ yếu là khách quen".

Quay về chốn xưa làm ăn

Theo tài liệu từ Viện Khoa học thủy lợi miền Nam, kênh Hàng Bàng còn gọi là rạch Bãi Sậy, trước đây người Pháp gọi là Canal Bonard hoặc Arroyo Chinois. Xưa kia dòng kênh này là một trong những tuyến đường thủy huyết mạch của khu vực Chợ Lớn.

Nhiều người lý giải cái tên Hàng Bàng là do trước đó hai bờ kênh rợp bóng cây bàng. Khách thương hồ theo ghe chở trái cây từ nhiều nơi như Chợ Lách (Bến Tre) lên buôn bán ở Chợ Lớn. Rồi sau này có chành xe (nhà xe) lớn nhộn nhịp.

Cuối thế kỷ 20, dòng kênh hẹp lại do bị lấn chiếm, ô nhiễm rác thải... Chính quyền đã cho lắp đặt cống hộp đoạn giữa kênh. Năm 2015 kênh được khai thông trở lại. Tiếp đó là công cuộc cải tạo dòng kênh.

Cùng với dòng chảy thời gian, người đã rời đi, người sinh sống ở khu tái định cư Tân Hòa Đông (quận 6), cũng có những người dời tổ ấm đi xa và quay về tiếp tục nghề cũ.

Như trường hợp chị Đặng Thị Ngọc Ánh (42 tuổi, ngụ huyện Bình Chánh), trước đây sinh sống trên đường Ngô Nhân Tịnh.

Chị chia sẻ: "Mỗi sáng tôi chạy xe qua đây bán nước từ 5h đến 19h, có con trai phụ giúp. Tôi làm nghề này từ năm 2000 rồi. Tính ra gia đình tôi đã sống ở đây bốn thế hệ, từ thời ông bà ở nhà lá". Di dời, chị mua nhà ở khu gần cầu ông Thìn (quốc lộ 50, Bình Chánh) và vẫn giữ xe nước giải khát này.

"May nhờ người dân tốt bụng, vốn là hàng xóm cũ nên cho đứng trước nhà bán. Mỗi ngày tôi kiếm 200.000 - 300.000 đồng tiền lời", chị Ánh kể.

Đời sống đổi thay hẳn

Nhiều con kênh ở TP.HCM được cải tạo đã góp phần quan trọng thay đổi đời sống người dân sống đôi bờ. Đến giờ dân sống bên đường Tô Hiệu, quận Tân Phú vẫn chưa thể quên hàng chục năm trời chịu đựng con kênh nước đen ngày đêm nồng nặc hôi thối vì rác rưởi và chất thải từ các xưởng sản xuất.

"Tụi tôi từng nói người sống ở đây không bị viêm xoang mũi, viêm phổi, nhức đầu mới là lạ. Hầu như không ai có thể làm ăn được gì với mặt tiền kênh thối này.

Nhưng từ khi con kênh được cải tạo để lắp cống hộp đôi và đường được mở rộng đẹp đẽ thì thay đổi hoàn toàn. Gía nhà đất tăng gấp đôi, công ty, hàng quán mọc lên sầm uất, trường học và chung cư cũng đông vui hơn" - ông Bảy Hoàng gần 50 năm sống ở đường Tô Hiệu, phường Hiệp Tân, quận Tân Phú, tâm sự.

Ông nói thêm không biết ở đâu bị khó khăn trong việc di dời, giải tỏa để cải tạo kênh rạch ô nhiễm chứ người dân khu vực này còn mong được thực hiện điều đó, "bởi cuộc sống tốt đẹp hơn, khấm khá hơn hẳn sau khi dòng kênh đen được cải tạo".

Hôm dự án khánh thành, ông Bảy Hoàng và nhiều bà con bên đường đã mở tiệc ăn mừng.

-------------------

"Cột mốc đáng nhớ nhất với tôi là dự án cải tạo kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Đây là một dự án thực hiện quy hoạch tổng mặt bằng đầu tiên của TP mà giai đoạn đầu là hoàn toàn bằng nguồn lực của TP.HCM".

Kỳ tới: Dọn lại dòng kênh, dựng xây lại phận người

Đổi thay trên những xóm nhà cao cẳng TP.HCM - Kỳ 4: Nhà mới đẹp hơn sau cải tạo kênh rạch ô nhiễm

Qua khỏi đoạn rạch Xuyên Tâm (quận Gò Vấp, TP.HCM) là hình ảnh xôm tụ các cô các chị bán hàng rau, hàng thịt cá.