Chương 1: Suy nghĩ về mục đích trong giáo dục

Hạnh phúc: Mẫu số chung

Phóng to

Nhưng trong thực tế lý giải cho chính xác ý nghĩa của nó lại rất khó. Người ta lại cho rằng giáo dục là sự chuẩn bị cho học sinh làm người trưởng thành. Có những người khác lại chỉ trích giáo dục là không phù hợp với thực tế đời sống hiện tại. Những người này lý luận rằng giáo dục phải nhạy bén hơn trước dư luận của quần chúng.

Nhưng có nhiều khi cả hai quan điểm trên đều thu hẹp viễn tượng tới chỗ đi đến một thứ chủ nghĩa thực dụng thiển cận, vốn chỉ nhấn mạnh tới lợi ích của học sinh sau khi chúng đã lớn. Mà lại bỏ qua hoàn toàn những gì học sinh coi là quan trọng hay lý thú, hay coi là có thể hiểu được trong khi chúng còn đang đi học. Bởi vậy, đa số giáo viên, vốn chỉ nghĩ đến nhu cầu của người lớn, thường có xu hướng nhét vào đầu của học sinh những mớ kiến thức mà trẻ em không hề thấy là quan trọng hay có ý nghĩa đối với cuộc sống trẻ thơ của chúng. Cho nên không có gì đáng lấy làm lạ khi học sinh không ham học, và thường là không hiểu mình học để làm gì.

Rất dễ nhận ra những kết quả có hại của việc cưỡng bức nhồi nhét thức ăn cho một đứa bé, vì thân thể bé nhỏ của nó không thể hấp thụ quá khả năng của nó. Những phần thừa dư sẽ trôi tuột qua cơ thể và thành chất phế thải không được tiêu hóa. Tệ hơn nữa, có khi chúng tích lại trong các bộ phân tiêu hóa, dần dần gây tắc nghẽn rồi đầu độc toàn bộ cơ thể. Đáng tiếc là những hậu quả của việc đầu độc tâm lý học sinh bằng cách nhồi nhét một mớ thông tin mà chúng không hiểu thường không nhận thức được ngay.

Vì thế, cũng không dễ gì nhận ra ngay hậu quả tai hại của quá trình đầu độc này đối với cuộc sống học sinh. Tình hình rất trầm trọng, nhưng khi chúng ta tìm nguyên do vấn đề, chúng ta phải đương đầu với một nghịch lý là thầy cô và phụ huynh học sinh cố xây dựng hạnh phúc trong tương lai cho con em họ, mặc dầu họ cũng thấy là họ làm cho chúng khổ sở trong khi quá trình xây dựng hạnh phúc ấy chưa hoàn tất.

Tôi không có ý bàn tới vấn đề là hệ thống giáo dục hiện hành có chuẩn bị tốt cho đời sống người lớn của các em hay không. Hơn nữa những nhà giáo dục không có quyền quyết định xem việc chuẩn bị làm người lớn có đúng là mục đích của giáo dục hay không.

Sớm hay muộn rồi bất cứ ai quan tâm tới giáo dục cũng sẽ nhận ra rằng: hệ thống nhà trường, trong khi hy sinh hạnh phúc của học sinh và lấy một thứ tương lai nào đó làm mục tiêu, đương nhiên đã xâm phạm tới nhân cách và tiến trình học tập của học sinh. Suy nghĩ này dẫn tôi đến kết luận rằng mục đích giáo dục phải là làm sao cho học sinh trở thành những tế bào có trách nhiệm, lành mạnh trong cơ thể xã hội, làm cho học sinh đóng góp vào hạnh phúc chung của xã hội, và làm như thế đồng thời cũng là tìm ra ý nghĩa, mục đích và hạnh phúc của chính mình.

Dĩ nhiên, tôi biết rõ rằng kết luận đơn giản này không dễ gì được nhiều học giả chấp nhận. Ai cũng biết là Kant và những người kế tục ông đều phản đối cái quan niệm lấy hạnh phúc của chính bản thân học sinh làm mục đích của giáo dục.

Tuy tôi không có đủ tư cách để tranh luận với một triết gia vĩ đại như Kant, tôi vẫn đề nghị lấy hạnh phúc làm mục đích của giáo dục, căn cứ vào việc quan sát và phân tích có hệ thống một mục đích của đời sống chung cho mọi người. Trong bối cảnh này, tôi tin là mục đích giáo dục phải được qui ra từ mục đích của chính cuộc sống nói chung, và tôi cũng tin rằng mục đích cuộc sống phải được quần chúng rút ra và thừa nhận từ cuộc đời thực mà họ đang sống, chứ không phải do các triết gia hay các lý thuyết gia đề ra. Rõ ràng là sự phản đối của Kant được rút ra một phần từ cách suy nghĩ cổ truyền cho rằng mục đích của giáo dục phải được thiết lập bởi các bậc tri thức, triết gia, và một phần từ lối giải thích hạn hẹp về quan niệm hạnh phúc thời đại ông.

Dù sao đi nữa, luận đề chủ yếu tôi đưa ra đây vẫn là: Mối quan tâm lớn nhất trong việc xác định mục đích của giáo dục phải là hạnh phúc của bản thân học sinh. Từ ngữ này có ý nghĩa thực tế ra sao, và làm sao chúng ta có thể xác định cùng một lúc cả những mục đích tổng quát và những mục tiêu chuyên biệt của chương trình giáo dục, đó là những vấn đề mà chúng tôi sẽ đề cập sau đây.