Đây là nhạc phẩm Ngày xưa của Tô Vũ. Nghe lại nhạc phẩm này, người nghe như thấy được một miền sông nước mênh mông, lặng lờ xuôi chảy... Và hình ảnh Hai Bà Trưng chợt thoáng hiện trong tâm tưởng chúng ta, mặc dù lịch sử đã đi qua biết bao nhiêu thế kỷ. Ngày xưa nói về sự trầm mình ở dòng sông Hát của Hai Bà Trưng để giữ vẹn khí tiết, còn Hồ Lãng Bạc của Xuân Oanh ghi lại trận đánh giữa quân sĩ Hai Bà với quân Mã Viện: “... Thuyền bơi reo lướt trên hồ đầy nước trong. Bọt tung theo sóng kêu rạt rào... Hồ Tây đây chốn tranh hùng Trưng Nữ Vương...”. Sống và chết, sông và hồ có khác nhau, nhưng hai nhạc phẩm này giống nhau ở nhịp điệu valse. Có lẽ dụng ý của tác giả là dùng valse (mà hình như chỉ có valse) mới lột tả được trọn vẹn hai trường hợp, hai hoàn cảnh khác nhau của hai nhạc phẩm?

Sông Hát, chỗ sông Đáy tiếp vào sông Hồng, một con sông bình thường như mọi dòng sông, chỉ khác ở chỗ là sông Hát đã nhuộm máu cách đây gần hai ngàn năm khi Trưng Trắc, Trưng Nhị trầm mình tuẫn tiết.

Theo sử gia Lê Văn Hưu, Hai Bà Trưng là những người phụ nữ anh hùng nổi lên đánh lấy sáu mươi thành trì, lập quốc rồi xưng vương. Hai Bà đã chọn Mê Linh làm nơi chiêu mộ, dấy binh, khởi nghĩa rồi đóng đô. Nhạc phẩm Đêm Mê Linh của Văn Giảng kể: “...Canh dài, ta ngồi trong rừng cây vang ấm hồn thiên thu. Trời vắng, hồn lắng tiếng sơn hà trong gió hú... Ai đắp non sông trường tồn, ai kết nên dân tài hùng, xua tan giặc Đông Hán, xua tan giặc xâm lấn...”.

Hơn nửa thế kỷ qua, khi còn là những đứa trẻ đến trường, chúng tôi từng học lịch sử Việt Nam qua các ca khúc như: Hùng Vương, Trưng Nữ Vương (Thẩm Oánh), Bóng cờ lau (Hoàng Quý), Gò Đống Đa (Văn Cao), Hồ Lãng Bạc (Xuân Oanh), Hội nghị Diên Hồng, Bạch Đằng Giang, Ải Chi Lăng (Lưu Hữu Phước)... Tất cả những bài sử ca ấy chúng tôi được thầy cô tập hát dưới mái trường làng. Học và đọc lịch sử quả là khô khan, nhưng nếu lịch sử được viết lại bằng những ca khúc thì những ai lười và dốt lịch sử sẽ thích lịch sử hơn. Thay vì học và đọc lịch sử người ta hát lịch sử!

Riêng về sử ca, có lẽ Hai Bà Trưng thuộc vào những nhân vật được các nhạc sĩ nhắc đến công đức nhiều nhất: năm nhạc phẩm! Điều này chứng tỏ rằng bất cứ ở thời đại nào người phụ nữ cũng được tôn vinh, nhất là những người phụ nữ đứng lên đánh đuổi quân ngoại xâm.

Còn với người sáng tác, người ta nhớ nhạc sĩ Lưu Hữu Phước, ông là bậc thầy về sử ca. Đặc biệt ông đã viết một ca khúc mặc niệm bất hủ đó là Hồn tử sĩ:

Hồn ai kia đau xót chơi vơi?

Hồn quân Nam căm uất chưa nguôi.

Uất khí ngất đất,

Bao lớp mây che kín trời

Sóng thét qua bãi lau

như nhắc người xưa anh dũng

Đã hi sinh giữ gìn nước non

Lòng Bà Trưng vững bền sắt son

Làn gió đưa sóng trào,

nước pha máu hồng rừng gươm đao

Cờ Bà Trưng lướt gió

Nước sông Hát cuốn mau.

Hãy dành một phút mặc niệm sau chào cờ, dù chỉ một phút, nhưng đó là nỗi nhớ thiên thu...

Tháng 3, Ngày quốc tế phụ nữ, mong rằng sử ca lại được hát lên.