Xung quanh cuộc đời và sự nghiệp của con người đa tài, đa tình và cũng đa đoan này lại có nhiều ý kiến khác nhau tại Hội thảo khoa học danh nhân Nguyễn Công Trứ vào ngày 19-12 tại Hà Tĩnh.

Phóng to
Di ảnh của Nguyễn Công Trứ	Bàn thờ Nguyễn Công Trứ tại huyện Nghi Xuân

Ngay từ thuở còn hàn vi, Nguyễn Công Trứ đã nuôi lý tưởng giúp đời, lập công danh, sự nghiệp: “Đã mang tiếng ở trong trời đất/ Phải có danh gì với núi sông”. Vậy mà cuộc đời ông là những thăng trầm trong sự nghiệp. Ông được thăng thưởng quan tước nhiều lần vì những thành tích, chiến công trong quân sự và kinh tế, tới chức thượng thư, tổng đốc; nhưng cũng nhiều lần bị giáng phạt, nhiều lần giáng liền ba bốn cấp…

Ngay từ đầu buổi hội thảo, PGS TS Trần Ngọc Vượng đã định hướng buổi hội thảo không nên nhìn nhận về Nguyễn Công Trứ là một đại thần với bao vinh quang, danh vọng như Thượng thư, Phủ doãn, Tổng đốc, Dinh điền sứ, Đại tướng… mà quên mất rằng đằng sau ông có hơn nửa đời sống trong cảnh nghèo nàn của một bạch diện thư sinh.

Nguyễn Công Trứ là một người đa tài, một đời dấn thân, bị kìm nén, lên xuống mà đã làm được thế, buộc hậu thế chúng ta đây phải nhìn lại cuộc đời thực, mà ta tưởng như tầm thường đó lại phản ảnh của một thế sự - GS Phong Lê đã thổi lửa vào buổi hổi thảo. Và rất nhiều nhà khoa học đã chỉ ra Nguyễn Công Trứ là một người ngay thẳng, rõ ràng, công bằng, không chấp nhận những cách ứng xử nước đôi thiếu minh bạch, thể hiện một tính cách “thuần Nghệ” trong những vần thơ, hay những câu hát nói.

Sau 150 năm Nguyễn Công Trứ vào cõi trường sinh, đây là lần đầu tiên hậu thế tiến hành một loạt hoạt động tôn vinh cuộc đời sự nghiệp của ông. Nguyễn Công Trứ hiệu Ngộ Trai, biệt hiệu Hi Văn, là con nhà nho "nòi". Phụ thân là Nguyễn Công Tấn, đậu Cử nhân thời Lê Mạt, làm Tri huyện Quỳnh Côi rồi Tri phủ Tiên Hưng, đều thuộc tỉnh Thái Bình. Từ nhỏ nổi tiếng học giỏi, hay thơ văn, tính cách phóng khoáng. Lớn lên trong những năm cuối của nhà Tây Sơn, tiếp đến đầu nhà Nguyễn, khi trưởng thành lại gặp thế sự nhiễu nhương, bao lần lều chõng trường thi, bấy lần bị loại chỉ vì Nguyễn Công Trứ lộ liễu chính khí "đội trời đạp đất" trong bài thi.

Và ta bắt gặp một “Nguyễn Công Trứ rất yêu thương, tôn trọng phụ nữ, hiểu thấu tâm lý phụ nữ chứ không hề coi thường, khinh rẻ họ” - Thạc sĩ Nguyễn Hữu Tâm đã nhấn mạnh. Theo ông Tâm, muốn tìm kiếm trong thơ Nguyễn Công Trứ cái gọi là “tư tưởng coi thường phụ nữ” không khác mò kim đáy biển.

Nguyễn Công Trứ “coi thường quần chúng”, không thấu cận dân tình? TS Nguyễn Duy Mến khẳng định đây là một cái nhìn sai lầm. Trước đây, nhiều người khi đánh giá về công lao, sự nghiệp của Nguyễn Công Trứ đã cho rằng việc ông đàn áp khởi nghĩa nông dân là “phản bội lại quyền lợi của nông dân”, trung thành một cách mù quáng với nhà nước chuyên chế phản động.

Ông Mến đã chỉ ra, trong con mắt của một số học giả, Nguyễn Công Trứ là một người quan liêu, cực đoan, ngông nghênh, suốt đời theo đuổi một “chí nam nhi” mang màu sắc cá nhân chủ nghĩa, không thấu cận dân tình cho nên từ một người có lòng thương dân vô hình trung đôi lúc trở thành một kẻ phản bội lại quyền lợi chính đáng của họ. Đó là ánh mắt tàn dư của “phong kiến” nhìn về ông.

GS Phong Lê cho rằng những người đánh giá như vậy mới là “quan liêu”, bởi chưa hiểu được một cách sâu sắc cuộc sống, tâm tư của Nguyễn Công Trứ, cũng như xuất phát từ quan niệm phủ nhận hoàn toàn những đóng góp của nhà Nguyễn đối với dân tộc, lịch sử, cho rằng triều Nguyễn có bản chất “chuyên chế, phản động” nên những đại thần trung thành và có công lao với triều đại ấy là sai lầm, mù quáng.

Buổi hội thảo đã có những đánh giá thỏa đáng, công bằng hơn về bản chất, vai trò của triều Nguyễn, ghi nhận những đóng góp nhất định của triều đại này đối với lịch sử. Và khẳng định: cần ghi nhận Nguyễn Công Trứ như một bậc vi nhân gia như thời cuộc còn cho phép.

Như vậy, dù trong bất cứ lĩnh vực nào, Nguyễn Công Trứ vẫn là một “ông ngất ngưởng” ngạo nghễ trên đỉnh cao của tài năng, bản lĩnh và nhân cách, như cây tùng non Hống vi vu với gió ngàn… Giới khoa học đã so sánh Nguyễn Công Trứ với Nguyễn Du, thì Nguyễn Công Trứ còn gần dân hơn, giữa ông và người dân đen hầu như không có khoảng cách, được người dân gọi thân mật là cố Lớn chứ không gọi theo quan tước mặc dù chức quan của ông có lúc đã đến cực phẩm.

Chí nam nhi của ông xuất phát từ sự trải nghiệm sâu sắc đời sống lam lũ, khổ nghèo của người nông dân, chứ không đơn thuần là một phút cao hứng trong thư phòng lộng lẫy của vương công quý tộc như một số người lầm tưởng.

Nguyễn Công Trứ chưa bao giờ đối lập, tách rời giữa lý tưởng “trí quân” và “trạch dân”. Với ông hai mục tiêu ấy tuy hai mà một, cái này là điều kiện của cái kia, hỗ trợ cho cái kia. Là người học rộng, Nguyễn Công Trứ có một cái nhìn quán thông kim cổ để nhận xét thời thế, hiểu rõ quốc sự, dân tình.