Phóng to

Cụ Huề và tác phẩm Bác Hồchăm sóc cây vú sữa chính tay cụ làm từ những năm 1978

TTO - Cụ Phan Thế Huề ở làng Phò An, xã Phú Dương (Phú Vang, Thừa Thiên - Huế) là nghệ nhân từng được Liên hiệp HTX Tiểu thủ công nghiệp trung ương tặng huy chương Bàn tay vàng trong nghề điêu khắc gỗ truyền thống xứ Huế. Hơn thế, cụ Huề từng tự tay làm cho những miếu điện vàng son trong hoàng cung triều Nguyễn tiếp tục diễm lệ...

80 năm - những ngón nghề

Cụ Phan Thế Huề năm nay bước vào quá ngưỡng thượng thọ với tuổi đời 90, nhưng tuổi nghề của cụ đã ngót nghét 80 năm. "Từ khoảng năm lên 10, tui theo học nghề thợ chạm với ông anh ruột của mình. Vừa học việc, vừa làm nghề trong suốt cả chục năm ròng rã, tui mới được chính thức thành thợ và được trả công, cho ra riêng...!" - cụ Huề nhớ lại.

Tuy nhiên, ngay trong thời gian làm việc với người anh, bằng bàn tay khéo léo cụ Huề đã được biết tiếng là một người thợ giỏi thông qua những sản phẩm cực kỳ tinh xảo. Cùng với nghề điêu khắc, cụ Huề cũng chịu khó tìm hiểu, học hỏi và có thêm nghề sơn son thếp vàng từ các lò sơn thếp truyền thống nổi tiếng của Huế hồi đó, tại Gia Hội, Vỹ Dạ...

Trong một đợt tìm kiếm thợ giỏi toàn quốc để phục vụ xây dựng và sửa chữa các công trình trong cung Bảo Đại những năm 40, cụ Huề được các vị quan Bộ Công đương triều triệu vào hoàng cung và cho đi duy tu các kiến trúc miếu điện.

"Được gọi vào cung là vinh dự cả đời người. Không phải cứ ai giỏi muốn là được, mà phải qua kiểm tra tay nghề hẳn hoi và họ rất kén chọn, chỉ tuyển những người thực sự khéo và phù hợp công việc thôi!". Vào cung, cụ được giao sửa chữa, thay thế tất cả cấu kiện gỗ trong các kiến trúc như vì nóc, vì kèo, đòn tay, diềm mái, liên ba, hoành phi...

Phóng to

Bức hoành phi "Vi thiện duy bửu" (lấy thiện làm quý) do chính tay cụ Huề chạm trổ, sơn thếp hơn 50 năm trước, được trả giá nhiều lượng vàng từ thời bao cấp, nhưng cụ quyết không bán, để làm kỷ niệm về nghề và răn dạy con cháu.

Đặc biệt có những cấu kiện cần phải có bàn tay tuyệt kỹ như những ô hộc chạm trổ, sơn son hoặc thếp vàng trên các áng thờ, những ô hộc trang trí quanh hệ thống đố bảng các miếu điện tại Thế Tổ miếu, Hưng miếu, Ngọ Môn, trường lang, lăng vua Tự Đức... cũng được giao cụ Huề thực hiện. Không theo kiểu khoán công hoặc thầu như hiện nay, mà chỉ giao việc và người thợ làm theo thời gian và năng lực của mình.

Phóng to

Chứng nhận huy chương Bàn tay vàng lần thứ nhất, do Liên hiệp HTX tiểu công nghiệp - thủ công nghiệp Trung ương trao tặng cho nghệ nhân Phan Thế Huề tháng 6 - 1978.

Sau 1945, cụ Huề trở về gia đình mở xưởng làm nghề chạm khắc, sơn thếp. Xưởng của cụ chủ yếu làm các loại đồ thờ và trang trí nội thất như: liên ba, hoành phi, câu đối, long vị, áng thờ... cho các đình, chùa, am, miếu, nhà thờ họ... Người đến xin học nghề hồi đó rất đông, nhưng mỗi lần cụ chỉ nhận bảy, tám người, đào tạo trong mấy năm cho ra nghề và nhận tiếp học trò.

Giảng viên không biết chữ

Theo lời kể của nghệ nhân sơn mài Nguyễn Thiện Quýnh, một người bạn vong niên, luôn sát cánh với cụ Huề từ hồi thanh niên, vào năm 1960, cụ Huề được mời vào làm việc tại Trung tâm Khuếch trương tiểu công nghệ, hồi đó đóng tại cung Trường Sanh, Hoàng cung Huế.

Cụ Huề được giao phụ trách nhóm điêu khắc, tổ chức sản xuất các mặt hàng chạm trổ tinh xảo. Nhiều mặt hàng khó, cần tay nghề cao thì cụ trực tiếp làm. Rất nhiều quan chức bấy giờ, kể cả trong nước và ngoài nước đến đặt tượng theo yêu cầu. Các tác phẩm tượng tròn và phù điêu gỗ của cụ Huề cũng thường trở thành quà tặng cho các vị thượng khách lúc ấy. Hàng chục học trò giỏi nghề điêu khắc qua tay cụ đào tạo tại đây.

Năm 1967-1968, trung tâm này đóng cửa do chiến tranh, cụ Huề tiếp tục về sản xuất tại xưởng gia đình.

Phóng to

Cụ Phan Thế Huề và con trai Phan Thế Lâm đang làm đôi hạc sơn thếp, do một đình làng đặt hàng

Không biết chữ, nhưng vào khoảng năm 1977-1978, Trường cao đẳng Mỹ thuật Huế lúc đó biết tiếng đã mời cụ Huề vào giảng dạy tại bộ môn Điêu khắc của trường. Cụ Huề được giao kèm sinh viên những cách thức cơ bản về điêu khắc, nhất là truyền đạt các bí quyết, ngón nghề trong điêu khắc truyền thống. Cụ cũng thực hiện các tác phẩm mẫu, chạm nổi những tác phẩm kinh điển, tích tuồng như: Quang Trung tiến quân ra Bắc đánh quân Thanh, kiến trúc Ngọ Môn, các vị La hán...

Đến năm 1982, khi đã có đội ngũ giảng viên điêu khắc kế cận, cụ Huề chủ động nghỉ việc tại trường. Cụ Huề nhớ lại: "Hồi đó, mình đi dạy kiểu gì mà người ta đưa tờ giấy ghi gì trong đó mình cũng chẳng biết, ngay cả chữ ký nhận lương cũng không biết ký..., xấu hổ quá nên tui lại về nhà làm việc cho đến nay!".

Cho đến hiện nay, có đến hàng trăm học trò trưởng thành từ xưởng của cụ Huế đang làm nghề trong vùng và tỏa đi nhiều nơi trên khắp đất nước mở xưởng, lập nghiệp. Học trò cụ ở Trường cao đẳng Mỹ thuật Huế trước đây, cũng đã có nhiều nhà điêu khắc thành danh.

Về phần mình, cụ đã tự tay nuôi nấng chăm sóc cho gia đình với tám người con, đến nay tất cả đều trưởng thành, có nghề nghiệp ổn định, đều yên bề gia thất. Duy chỉ có người con trai út Phan Thế Lâm là theo nghiệp chạm khắc, sơn, thếp của bố, đang sản xuất ngay trong nhà xưởng do cụ Huề tạo lập ngày xưa. Sát cánh anh Lâm còn có anh Phan Thế Vy, một thợ mộc lành nghề. Xưởng sản xuất của anh Lâm và anh Vy được nhiều người biết đến là nơi chuyên nhận hàng đặt cao cấp về đồ thờ truyền thống kiểu Huế.

Trong nhà xưởng cũng như gia đình, cụ Huề trở thành "bộ từ điển sống" về nghề, và là người thẩm định đầu tiên tất cả các mặt hàng trước khi xuất đi. Cụ khoe với chúng tôi: "Thỉnh thoảng, tui cũng đặt tay vô đục đẽo mấy mặt hàng cần thiết. Nhưng không phải vì con trai làm không đẹp mà là vì nhớ nghề, ngứa tay, làm cho đỡ nhớ thôi, cho dù xương cốt bữa ni không còn điều khiển chính xác các nét chạm trổ tinh xảo nữa rồi!"...