Phóng to

Arthur Miller và Marilyn Monroe trong “Misfits”, 1960

Có ai thích đọc những gì được xem là sách giáo khoa bao giờ chưa nhỉ? Bọn tôi đánh vật với những từ tiếng Anh mới trong kịch hơn là thưởng thức nó. Phải dần dà sau nhiều lần trực diện với thế giới kinh doanh, quan sát các bi kịch diễn ra quanh đồng tiền nhiều ma lực, vở kịch của Miller mới bắt đầu thấy gần gũi hơn, lôi cuốn hơn.

Tác giả của vở kịch đoạt giải Pulitzer năm 1949 này vừa qua đời hôm 11-2-2005 ở tuổi 89. Mặc dù Arthur Miller có đến khoảng 20 tác phẩm, song nhắc đến ông người ta thường nói đến Cái chết của người chào hàng hơn và chuyện ông từng làm chồng diễn viên điện ảnh huyền thoại Marilyn Monroe.

Cùng với Eugene O’Neill và Tennessee Williams, Miller được xem là kịch tác gia lớn nhất Mỹ thế kỷ 20.

Miller viết Cái chết của người chào hàng năm 1949 lúc mới 33 tuổi như một bi kịch điển hình cho mặt trái của chủ nghĩa tư bản. Nhân vật chính, ông già Willy Loman 60 tuổi cô đơn trên đường rong ruôi bán hàng được Miller xây dựng bằng những nét khắc họa sắc sảo không kém những nhân vật trong bi kịch Shakespeare. Trong thế giới của Loman, quan hệ giữa con người bị biến thành hàng hóa và bi kịch của ông, như lời người bạn Charley nhận xét: “Điều duy nhất ta có trên cuộc đời này là những gì ta có thể bán được. Thật buồn cười, anh là người chào hàng mà lại không biết điều đó”.

Vở kịch được mọi người đón nhận không chỉ trong bối cảnh của thập niên 1950 mà còn cho tận đến ngày nay vì nó miêu tả chính xác tâm trạng bất an của con người trong một thế giới bị qui luật đồng tiền chi phối.

Với Miller, mục đích tối hậu của nghệ thuật là phục vụ cuộc đời chứ không chỉ để mua vui.

Diễn viên Brian Dennehy đóng vai người chào hàng khi vở kịch này được Broadway dựng lại năm 1999 kể lại một mẩu chuyện nói lên tính cách của Miller. Sau một đêm diễn Arthur Miller đến bảo: “Anh để sót một lời thoại”. Dennehy ngạc nhiên: “Làm gì có. Lời thoại nào thế?”. Miller nói: “Anh để sót một từ “Ô” trong cảnh ở quán rượu”.

Với các diễn viên, vai Willy Loman là một cột mốc trong sự nghiệp diễn xuất của họ. Năm 1984 diễn viên điện ảnh nổi tiếng Dustin Hoffman cũng từng đóng vai người chào hàng nhỏ bé, vai còng gây nên “cơn sốt Arthur Miller” mới.

Arthur Miller sinh năm 1915 trong một gia đình có xưởng may giàu có nhưng cuộc đại khủng hoảng đầu những năm 1930 làm gia đình ông khánh kiệt. Những năm tháng làm công nhân ở xưởng tàu Brooklyn để kiếm tiền học đại học giúp ông chứng kiến những cảnh bất công mà sau này Miller dùng sân khấu để tái hiện.

Miller học và tốt nghiệp đại học Michigan chuyên ngành báo chí nhưng lại chuyên tâm viết kịch và sống, trả học phí bằng tiền thưởng từ các vở kịch đoạt giải Hopwood Award là giải của nghiệp đoàn kịch nghệ.

Vở kịch đầu tiên của ông Tất cả đều là con tôi kể về một nhà sản xuất linh kiện máy bay bán hàng phế phẩm cho Chính phủ Mỹ trong Thế chiến thứ hai dẫn đến bi kịch cho gia đình đã làm mọi người biết đến tên tuổi ông.

Cùng với sự trỗi dậy của chiến tranh lạnh, nước Mỹ xuất hiện nhân vật Joseph McCarthy rất độc đáo - đây là một thượng nghị sĩ tự cho mình có sứ mệnh săn lùng các phần tử theo chủ nghĩa cộng sản hay thân cộng trong nước Mỹ (phong trào săn lùng cộng sản đó mang tên ông nghị này, chủ nghĩa McCarthy). Giới nghệ sĩ cũng bị lôi kéo vào vòng, phải tố giác đồng nghiệp nếu muốn yên thân. Charlie Chaplin cũng vì bị “tố cộng” mà phải rời nước Mỹ năm 1952.

Không lâu sau thành công của Cái chết của người chào hàng, Miller viết vở Thử thách nói về chuyện săn phù thủy thời Trung cổ nhưng đúng hơn là cú tấn công trực diện vào chủ nghĩa McCarthy. Ba năm sau đó, Arthur Miller bị gọi ra điều trần trước Ủy ban điều tra những hoạt động chống Mỹ của Hạ viện Mỹ. Lúc này ông đã lấy Marilyn Monroe.

Trong cuốn tự truyện về cuộc đời mình, ông kể lúc đó người ta nói sẽ hủy bỏ cuộc điều trần nếu ông thuyết phục Monroe bắt tay chủ tịch ủy ban này để báo chí chụp hình. Ông không chỉ từ chối lời đề nghị này mà còn không nêu bất kỳ tên bạn bè nào - kết quả ông phải vào ngồi tù với tội coi thường quốc hội!

Nên nhớ tình hình lúc đó rất căng thẳng, ví dụ đạo diễn Elia Kazan, người được trao giải Oscar vì thành tựu trọn đời năm 1999, cũng phải khai ra tên 17 người bạn trong giới sân khấu có liên quan đến cộng sản để được yên thân.

Mặc dù sức sáng tạo nghệ thuật của Miller sút giảm từ thập niên 1960, ông vẫn là người mạnh miệng bảo vệ hòa bình và công bằng xã hội. Ông là một trong những nhân vật nổi tiếng đầu tiên lên tiếng chống cuộc chiến Mỹ ở Việt Nam. Năm 1965 ông nhận lời làm chủ tịch Hội Văn bút quốc tế, một tổ chức bảo vệ quyền lợi của người cầm bút.

Trong bài tưởng niệm ông, tờ New York Times viết: Ông thích nhắc lại nhiệm vụ ông nhận năm 1966 trong cương vị chủ tịch hội là phải gởi thông điệp đến tướng Yakubu Gowon vừa lên nắm chính quyền Nigeria để cứu nhà văn Nigeria Wole Soyinka đang chịu án tử hình. Miller kể khi viên tướng thấy tên ông bèn hỏi nửa tin nửa ngờ “có phải đây là kịch tác gia chồng của Marilyn Monroe”, và sau đấy ra lệnh thả Soyinka. “Nếu biết chuyện này Marilyn sẽ thích biết bao!” - ông kể.

Nhà văn Soyinka sau đó đoạt giải Nobel văn chương năm 1986. Còn cuộc hôn nhân của ông với ngôi sao huyền thoại Marilyn Monroe kéo dài năm năm và sáu tháng sau khi hai người ly hôn, Monroe tìm đến cái chết. Bản thân nàng cũng là hiện thân của giấc mơ Mỹ với những hào quang và bi kịch của nó.

Một bài khác trên tờ Swans viết: “Arthur Miller là một sức mạnh trong nền kịch nghệ và chính trị Mỹ. Trong hơn nửa thế kỷ, ông đã có tiếng nói mạnh mẽ về các vấn đề chiến tranh, hòa bình và bất công xã hội mà không thèm quan tâm chúng sẽ được giới giàu có và giới quyền lực đón nhận như thế nào. Ông không khuất phục trước sự đàn áp kiểu McCarthy và không đẽo gọt nghệ thuật của mình để chiêu theo các chuẩn mực thời thượng, phi chính trị do giới phê bình thời đó đặt ra. Với một nghệ sĩ và nhà hoạt động cánh tả, thật khó tưởng tượng một nhân vật truyền cảm hứng nhiều hơn”.