Trao đổi với Tuổi Trẻ, giáo sư Vũ Trọng Hồng - chuyên gia ngành thủy lợi (nguyên Thứ trưởng Bộ NN&PTNT, nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) - cho rằng ngoài nguyên nhân dẫn đến lũ về dồn dập do biến đổi khí hậu tác động dẫn đến mưa lớn cực đoan sau bão, tình trạng "bạo hành" xâm phạm không gian thoát lũ trong những năm qua cũng diễn biến phức tạp dẫn đến nước lũ dâng cao và nhanh, thoát chậm.

Lũ lụt cực đoan và tác động từ con người

* Lũ lụt ở miền Bắc đang có dấu hiệu gia tăng có phải do biến đổi khí hậu làm mưa lớn cực đoan?

 - Thông tin từ ngành khí tượng thủy văn cho thấy thời gian qua miền Bắc và miền Trung đã phải hứng chịu nhiều trận bão liên tiếp. Điều đáng chú ý mưa sau bão với cường độ lớn quá, cực đoan do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đã làm cho nhiều khu vực chìm trong biển nước.

Những dòng sông như Thương, Cầu, Cà Lồ... xảy ra lũ đặc biệt lớn, có nơi vượt lịch sử năm 2024 đến cả mét nước. Không phải dòng sông lớn nhưng xảy ra lũ vượt lịch sử cho thấy có nhiều dấu hiệu bất thường. Thời điểm tôi làm Thứ trưởng (giai đoạn năm 1995 - 2000) dường như không cần để ý đến chống lũ cho những dòng sông này vì ngay giữa mùa mưa nước cũng chỉ ở mức báo động 2.

Nhưng năm nay mực nước dâng quá cao, rất nhanh trên nhiều con sông do nước không thoát ra biển nhanh được nên mới dồn ứ lại, tràn đê.

* Ngoài biến đổi khí hậu thì dòng sông đang bị "bạo hành" làm lũ lụt nghiêm trọng hơn?

- Đã có một thời kỳ vì mong có đủ nguồn điện cho phát triển kinh tế, phục vụ người dân chúng ta đã cho phát triển ồ ạt thủy điện nhỏ. Tuy nhiên, theo tôi tìm hiểu thì không có luật nào khống chế việc xả lũ của nhóm thủy điện nhỏ này. 

Trong khi điều kiện để xây dựng những thủy điện nhỏ chủ yếu duyệt quỹ đất, công nghệ và nếu có vỡ hồ chứa thì hạ du sẽ thiệt hại ra sao. Sở dĩ vì sao dòng sông lại nhiều nước lũ thì có một phần chúng ta không kiểm soát được xả lũ của thủy điện nhỏ. Trải qua thời gian cho thấy ngoài những mặt tích cực thì thủy điện nhỏ không còn phù hợp với xu thế ứng phó với biển đổi khí hậu của thế giới.

Tuy nhiên, điều làm tôi lo lắng hơn đó là dòng sông đang bị "bạo hành". Theo quy định của quốc tế và của nhiều nước phát triển thì hành lang thoát lũ của dòng sông không được tôn tạo, xây dựng công trình làm cản trở dòng chảy, nơi chứa lũ, thoát lũ. Ngay khu bãi bồi của sông Hồng ở Hà Nội mà nhà tôn, nhà xưởng rồi công trình mọc lên án ngữ nhưng không được xử lý triệt để.

Cuối năm 2024, Thanh tra Chính phủ đã công bố kết luận thanh tra công tác quản lý nhà nước về thủy lợi, đê điều và phòng chống thiên tai cho thấy nhiều địa phương, trong đó có Hà Nội và Thái Bình (nay là Hưng Yên), đã ngó lơ vi phạm đê điều. Đặc biệt kết luận thanh tra còn chỉ ra việc xử lý vi phạm còn tồn đọng 1.015 vụ, trong đó có hàng trăm vụ nằm trong nhóm bị nghiêm cấm.

Khai thông hành lang thoát lũ từ kinh nghiệm bảo vệ đê Yên Phụ

* Vậy để nước lũ thoát ra biển nhanh chóng cần phải bắt tay vào làm ngay những công việc gì, thưa ông?

- Tôi vẫn còn nhớ cũng có một thời kỳ xảy ra tình trạng xây dựng có phép và trái phép trên hành lang thoát lũ, đê Yên Phụ (đê sông Hồng ở Hà Nội). Lúc đó tôi là người trực tiếp được Bộ trưởng Bộ Thủy lợi giao làm trưởng đoàn công tác phá dỡ những công trình vi phạm.

Ban đầu cũng rất áp lực vì có nhiều công trình được Bộ Thủy lợi và Hà Nội cấp phép. Sau thời gian động viên người dân nhưng vẫn không chấp hành, tôi là người trực tiếp báo cáo Thủ tướng Võ Văn Kiệt để xin ý kiến ra lệnh phải tỏa ngay những ngôi nhà trên đê Yên Phụ. Buộc phải phá dỡ những công trình này vì nó đe dọa đến an nguy của người dân thủ đô khi có lũ về nguy cơ vỡ đê hiện hữu. Những người ký giấy phép xây dựng bên ngành thủy lợi và chính quyền Hà Nội sau này cũng đã bị xử lý hình sự.

Hiện nay thực tế cho thấy nhiều công trình vi phạm trên hành lang thoát lũ được chỉ ra nhưng việc khắc phục, xử lý rất chậm và có dấu hiệu nhờn luật, nên cần phải kiên quyết xử lý.

Mấy năm gần đây lãnh đạo Đảng, Nhà nước quan tâm đến khôi phục giá trị các dòng sông nhưng cấp cơ sở vẫn còn lơ là, chưa xem trọng. Dòng sông có vai trò rất quan trọng đối với các đô thị. 

Dòng sông chính là nguồn sống, như mạch máu của đồng bằng. Dòng sông vừa làm nhiệm vụ vừa cấp nước và vừa thoát nước, đặc biệt là mùa khô hạn. Bởi vậy nên thời gian tới ngoài đồng loạt xử lý những vi phạm cũ tồn động thì nên có những khóa bồi dưỡng cho cán bộ từ cấp xã đến cấp tỉnh kiến thức quản lý, bảo vệ, khôi phục giá trị các dòng sông.

Phải biết yêu thương dòng sông

* Thưa ông, cũng có ý kiến cho rằng dự báo, cảnh báo cần phải sớm hơn nữa để người dân chủ động ứng phó?

- Đúng vậy. Có lẽ lũ lụt là thứ gây hại cho người dân lớn nhất sau chiến tranh. Những trận đại hồng thủy đã gây thiệt hại rất lớn cho người dân nước ta. Tôi từng chứng kiến trận lũ gây sạt trượt đê, thả cả xe tăng xuống cũng bị cuốn phăng. Thời điểm nước lũ lên nhanh phải cảnh báo kịp thời, nếu quá ít thông tin hoặc dự báo chậm khi lũ về tràn đê thì người dân trở tay không kịp.

Nhìn la liệt ô tô bị ngập sâu trong nước ở Thái Nguyên là hình ảnh rất đáng suy ngẫm. Lũ tràn vào Thái Nguyên đến từ nhiều nguyên nhân, tuy nhiên nếu sơ tán sớm thì hạn chế đi rất nhiều thiệt hại không đáng có.

Tôi vẫn còn nhớ khoảng năm 1997, lúc đó tôi được Bộ trưởng ủy quyền lên gặp Tổng Bí thư Đỗ Mười để xin ý kiến ứng phó với lũ trên sông Hồng. Thời điểm đó hồ Hòa Bình chưa xả lũ nhưng tại sao sông Hồng từ Hà Nội ra biển nước đã đầy, mấp mé mặt đê. 

Ngồi trên trực thăng thấy nước sông Hồng mênh mông, chúng tôi vô cùng lo lắng dù công tác bảo vệ đê, sơ tán dân đã được chuẩn bị rất kỹ. Khi gặp Tổng Bí thư, tôi xin lệnh sẽ phát tin "tùy nghi di tản" trên đài truyền hình nếu có nguy cơ xảy ra vỡ đê. Tôi đã chuẩn bị văn bản và được Tổng Bí thư đồng ý, nhưng rất may một vài ngày sau nước lại xuống nên không phải phát bản tin đó nữa.

Tôi kể lại câu chuyện này để thấy thông tin dự báo, cảnh báo luôn phải được đi trước để di chuyển tài sản, di dân kịp thời nhằm hạn chế thiệt hại ở mức thấp nhất.

* Về lâu dài cần phải làm gì để người dân không còn sợ lũ và ứng phó với biến đổi khí hậu?

- Cần phải lập quy hoạch, đưa ra các tiêu chuẩn và giải pháp tính toán giữa lượng mưa, lượng nước lũ trên các sông để đầu tư xây dựng, tu bổ các đoạn đê xung yếu. Còn nếu chỉ đưa ra giải pháp mà không có tiêu chuẩn sẽ không làm được.

Phải biết "yêu thương" dòng sông, có nghĩa là chăm chút từng đoạn đê, giải phóng vật cản trên không gian thoát lũ. Phải quý trọng dòng sông thay vì "bạo hành", chiếm đụng bờ bãi, xây dựng trái phép... Ứng phó với biến đổi khí hậu từ những việc nhỏ, việc làm cụ thể đó là không làm tổn hại lên dòng sông nói riêng, thiên nhiên nói chung.

Không khí lạnh yếu gây mưa ở miền Bắc, liệu có gây ra lũ lụt?

Không khí lạnh yếu kết hợp với gió đông từ hoàn lưu áp cao cận nhiệt đới lấn tây, gây mưa, mưa vừa ở khu vực Bắc Bộ, đặc biệt là Đông Bắc Bộ trong thời gian từ ngày 13 đến 15-10.