Năm 16 tuổi, Văn Cao đã có Buồn tàn thu nổi tiếng. 19 tuổi, ông có Thiên thai. Năm 21 tuổi, Văn Cao viết Tiến quân ca sau thành Quốc ca của nước Việt Nam. 26 tuổi, có thêm Tiến về Hà Nội.

Và rất nhiều bản nhạc khác đã đưa ông trở thành một trong những tác giả có sức ảnh hưởng bậc nhất của nền tân nhạc Việt Nam: Bến xuân, Đàn chim Việt, Suối mơ, Cung đàn xưa, Trương Chi, Làng tôi, Mùa xuân đầu tiên… Trong đó nhiều ca khúc được Văn Cao viết ngay trong tuổi 20 của mình.

Văn Cao là "trời cho"

Nhà nghiên cứu Trương Quý cho âm nhạc Văn Cao thiên về tinh hơn về lượng. Trước Cách mạng tháng tám, chất liệu ca từ và âm nhạc của ông rất tinh tế, đặc biệt trữ lượng văn hóa cổ/ truyền thống rất sâu. Ví dụ Thiên thai, Suối mơ, Trương Chi, Bến xuân…

Nhưng sau cách mạng, nhạc ông khúc chiết, ngắn gọn, đi thẳng vào lòng người. Văn Cao sớm tìm cho mình một ngôn ngữ biểu đạt rất gần với hội họa của ông (có tính lập thể).

Ông dùng nghệ thuật để thỏa mãn trí tưởng tượng, bay bổng, có khả năng khiến những câu chuyện đơn giản trở nên lung linh hơn, thậm chí lạ tai. Không chỉ trong những bài tình tự mà cả ca khúc cách mạng.

"Văn Cao tâm niệm lúc nào cũng cần phải làm khác đi ngay cả khi đã thành nhạc sĩ ngôi sao đầu những năm cách mạng thành công. Không chỉ là người cầm bút, ông còn cầm đàn, cầm súng. Ông là người can đảm, luôn chọn những con đường khó", Trương Quý nói.

Trong bài thơ Cạn (1958), Văn Cao tự bạch: "Tiếng kêu ở trong tôi/ Có xót xa có cả vui mừng/ Tiếng kêu của một khúc thép đỏ/ Trong chậu nước". Anh đánh giá sự chắt lọc, cô đọng đó tạo ra tính biểu tượng cũng như chân dung tác giả rất đặc sắc. Nghe nhạc, đọc thơ, xem tranh ông che tên vẫn nhận ra.

"Ở Việt Nam không nhiều nghệ sĩ tạo ra được một cá tính âm nhạc nổi trội như Văn Cao", Trương Quý nói.

Bản thân nhạc Văn Cao là di sản

Nhà nghiên cứu Nguyễn Thụy Kha từng nói "Văn Cao là trời cho" và trăm năm mới có một Văn Cao. Khối di sản đó ngoài nhạc còn có thơ, họa. Ông Văn Thao, con trai nhạc sĩ, nói "càng đi tìm càng nhiều bất ngờ, thấy Văn Cao lạ".

Một nhóm sinh viên Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật (Đại học Quốc gia Hà Nội) đứng ra tổ chức minishow Én dệt trời xuân và talkshow Đi tìm mùa bình thường mơ ước: Di sản âm nhạc Văn Cao qua lăng kính người trẻ. Sự kiện diễn ra cuối tuần qua tuy nhỏ nhưng nhiều cảm động.

Bạn Lưu Gia Linh - trưởng ban tổ chức sự kiện - kể với Tuổi Trẻ trong ký ức của Linh cũng như bạn đồng trang lứa, âm nhạc Văn Cao thường gắn với hai màu đỏ và vàng của quốc kỳ (Tiến quân ca, Tiến về Hà Nội).

"Khi cô giáo nhắc Ngày mùa và Làng tôi, chúng em mới biết đó là sáng tác của cụ bởi màu sắc âm nhạc khác quá", Linh nói đó là lý do nhóm bạn trẻ muốn giải mã một phần di sản của "người hay ho ấy". 

"Em đã bị choáng ngợp", Lưu Gia Linh nói "khi những bài hát được đón nhận như một phần của văn hóa, chúng cũng trở thành di sản".

Ông Văn Thao kể bài Mùa xuân đầu tiên cho thấy một tiếng reo vui rất khác, không giống như dàn đồng ca lúc đó.

"Các bài hát của ông thường báo trước, đi trước thời đại. Cũng vì vậy lắm khi ông gặp tai ương vì điều đó. 

Nhưng ông cũng từng nói người mở đường thành công là đáng mừng, có những người mở đường không thành công nhưng người ta còn dám mở. Trong nghệ thuật, tìm ra cho mình một phong cách không phải ai cũng làm được", ông Văn Thao nói "đi tìm" Văn Cao phải hiểu điều đó.

Hiện xã hội hiện đại có xu hướng cô đọng các danh nhân thành biểu tượng đơn lẻ. Ví dụ Văn Cao thường gắn với Tiến quân ca?

Tác giả Trương Quý cho rằng đó là một hiện tượng truyền thông tương đối phổ quát. Mọi người hay có xu hướng sử dụng những sản phẩm có tính đóng gói, dễ sử dụng, dễ truyền bá, dễ trendy, dễ "pha chế". Vì thế cách kể, cách tạo ra một kênh truyền đạt hiệu quả, hấp dẫn cũng là việc cần.

Tại talkshow, Trương Quý hỏi: "Không biết có bao nhiêu bạn trẻ ấn tượng với những câu chuyện bối cảnh lịch sử của tác phẩm?".

Vì nhắc Văn Cao phải nhắc đến một giai đoạn lịch sử đầy biến động của đất nước, cũng như khắc chế những khó khăn của người nghệ sĩ để thấy sự dấn thân, nghệ sĩ tính của họ. Khám phá di sản ấy cần được ghi nhận một cách đầy đủ trong bối cảnh tạo nghĩa ra nó.

"Đặc biệt là lịch sử Việt Nam thế kỷ 20 mà Văn Cao đã can dự, là "con đẻ" của biến cố, đồng thời cũng tạo ra những dấu mốc trong biến cố ấy", Trương Quý nói.

Con trai nhạc sĩ Văn Cao kể về bài hát Ca ngợi Hồ Chủ tịch

Ông Văn Thao, con trai nhạc sĩ Văn Cao, kể về 'Ca ngợi Hồ Chủ tịch', một trong những bài hát hay nhất viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh trong chương trình 'Người là niềm tin tất thắng'.