Phóng to

Zadư có thể sinh trưởng tốt trên đất khô và không hề có nấm ở gốc như loại lúa khác

TT - Ở độ cao 500m men theo dãy Trường Sơn, núi rừng A Lưới (Thừa Thiên - Huế) có một giống lúa tên là zadư được người dân nơi đây tôn là lúa thiêng do trời ban xuống và lưu truyền từ bao đời nay. Thế nhưng bây giờ, giống lúa thiêng ấy đang có nguy cơ quay lại về... trời.

Nghe đọc nội dung toàn bài:

Theo quốc lộ 14 ngược lên phía tây Huế, ở độ cao chừng 300m là những bản làng nằm giữa vùng đất bằng ven sông Hữu Trạch. Đó là bản của người Pa Cô và Tà Ôi. Anh Lê Thanh Khâu (người dân tộc Pa Cô) - trưởng thôn 1, xã Hồng Quảng - nói về cây lúa thiêng zadư đầy niềm tự hào và thành kính: "Đó là hạt ngọc của Giàng ban cho dân làng. Zadư ăn ngon, thơm, bùi lắm".

Anh Khâu dẫn tôi đi thăm một sào lúa zadư hiếm hoi do chính anh trồng nằm ven đồi. Vừa đến đầu ruộng lúa đã nghe mùi thơm thoang thoảng rất hấp dẫn, những cây lúa bụi to, thân chắc, xanh rì được trỉa xen lẫn với ngô. Anh Khâu nói: "Cây zadư giỏi lắm. Mình không có đất nên trồng nó với các loại hoa màu khác mà vẫn lớn như thường. Tự nó chống được sâu bệnh, không cần thuốc". Anh Khâu cho biết cả huyện A Lưới chỉ ở thôn 1 là còn trồng khá nhiều zadư, bởi: "Ở chỗ ni toàn là cán bộ mới dám trồng zadư để ăn. Còn người dân ở đây chỉ trồng giống lúa mới vì có năng suất hơn lúa zadư nhiều".

Già làng Kăn Mặt (80 tuổi, người Pa Cô) ngậm ngùi: "Trước kia thấy khách quí đến là làm cơm bằng lúa zadư để đãi. Nhưng chừ thì chịu, chỉ còn có mấy lon để làm giống". Già Kăn Mặt lấy từ trong ống tre những hạt lúa giống zadư từ mấy năm trước. Những hạt lúa nhỏ hơn hạt lúa thường nhưng tỏa ra mùi thơm. Nhiều người dân nhớ mùi hương của zadư nhưng cũng chịu, chỉ nhà nào khá giả, có của ăn của để mới dám trồng. Trưởng thôn Khâu cũng không dám ăn loại gạo quí do chính mình làm nên: "Trồng cây lúa zadư để bán, đổi được nhiều lúa thường về ăn. Gạo ngon đó chỉ nhà có nhiều tiền mới được ăn".

Những cánh đồng từ Bờ Ngoong đến A Roằng, Hồng Thủy đều đã vắng dần bóng lúa zadư. Ông Trịnh Huy Sơn, phó Phòng Công thương huyện A Lưới, cũng bị ám ảnh: "Nhiều già làng khi nghe nói đến zadư đã chảy nước mắt. Thật ra trong nhà nào cũng có một vài lon để làm giống. Có nhà để cả chục năm trời nhưng không thể đem ra trỉa được, vì đất phải dành cho giống mới năng suất cao".

Ông Sơn (là người trực tiếp tìm hiểu về giống lúa zadư từ năm 1977) xác nhận: "Đặc điểm cây lúa thiêng này là quen sống ở trên đất cao, ít cần nước, không phải phun thuốc trừ sâu hay phân bón, mà gạo lại rất chất lượng, không có kim loại nặng nên rất sạch. Có thể nói đây là một nguồn gen vô cùng quí hiếm cần được bảo tồn và nhân rộng". Ông Sơn cho biết diện tích lúa zadư đã có dấu hiệu giảm nhanh từ những năm 1980, và đến nay chỉ còn khoảng 20% diện tích, nằm rải rác mỗi nơi một vài mảnh.

Ông Sơn còn cho biết đang cố gắng mở rộng diện tích giống lúa thiêng này nhằm phục vụ du lịch và đảm bảo nguồn gen quí được nhân rộng. Nhưng để zadư sống lại thật sự, chính là phải làm sao cho cái bụng người dân đủ no để họ "dám trồng" zadư. Chính họ - chủ nhân của zadư - mới là người phục sinh cho cây lúa thiêng.

Truyền thuyết của đồng bào miền núi A Lưới kể rằng khi người đàn ông đi săn không được nhiều chim thú, người đàn bà ở nhà chăm con phải chịu đói đến mê man. Giàng thương nên cử bảy cô tiên xuống chỉ cách trồng cây lúa thiêng zadư. Từ đó mà no đủ. Nhưng do người đàn ông đã phạm lỗi với tiên cô nên các nàng bay về trời. Vì thế chưa truyền dạy hết cách chăm sóc lúa cho người phụ nữ. Do đó cây lúa thiêng zadư không cần chăm sóc mà cứ trồng là tự lớn. Hạt lúa vô cùng thơm ngon nên chỉ dành đãi khách quí.