Hội nghị cấp cao Mỹ - ASEAN diễn ra vào một thời điểm rất phù hợp: 10 nước Đông Nam Á đã về chung trong một “mái nhà” là Cộng đồng ASEAN, với kỳ vọng sẽ trở thành một cộng đồng toàn diện trên tất cả lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa. Đồng thời, ASEAN và Mỹ cũng vừa thiết lập quan hệ đối tác chiến lược.

Hội nghị này đánh dấu nỗ lực hợp tác và thể hiện hướng đi đúng đắn của ASEAN và Mỹ nhằm góp phần giải quyết những thách thức khó khăn và lâu dài nhất của khu vực.

Đây cũng là sự khởi đầu thuận lợi cho mối quan hệ đối tác chiến lược của hai bên, trong bối cảnh ASEAN đang đứng trước cơ hội khẳng định vai trò trung tâm của mình trong việc giải quyết những vấn đề sống còn của khu vực: Hai không gian sinh tồn của khu vực là Biển Đông - nơi mang lại nguồn sống cho hàng triệu ngư dân - và Tiểu vùng sông Mekong - nơi mang lại sự thịnh vượng cho hàng triệu nông dân Đông Nam Á - đang gặp phải những mối đe dọa to lớn.

Để đến được dấu mốc Hội nghị cấp cao Mỹ - ASEAN, phải nhìn nhận vai trò đặc biệt và nỗ lực của cá nhân Tổng thống Obama trong việc thúc đẩy hợp tác ASEAN - Mỹ. Kể từ khi được chính thức mời tham dự Diễn đàn Đông Á tại Hội nghị cấp cao Đông Á năm 2010 tổ chức ở Hà Nội, Tổng thống Obama đã có bảy cuộc họp thượng đỉnh với các lãnh đạo ASEAN, nhiều hơn bất kỳ tổng thống tiền nhiệm nào khác.

Ngay sau khi lên nắm quyền, Tổng thống Obama đã thực hiện chiến lược tái cân bằng quan hệ với khu vực. Ông và các cộng sự đã thể hiện quyết tâm chưa từng có trong việc thúc đẩy quan hệ với ASEAN. Bài phát biểu khai mạc hội nghị cũng đã nói khá rõ mục tiêu của ông Obama là “xây dựng một trật tự khu vực nơi tất cả mọi quốc gia đều tuân thủ các quy định quốc tế chung” và “cùng chung tay đối phó với những thách thức xuyên quốc gia mà không nước nào có thể xử lý đơn phương”.

Tuy nhiên, những mong muốn và nỗ lực kể trên của các bên, dù tâm huyết đến đâu, cũng đòi hỏi một quyết tâm và phương thức thực hiện phù hợp. Những nỗ lực ngoại giao đã thành công bước đầu khi có thể tổ chức được hội nghị, cùng nhau bàn thảo để biến những gì được đặt ra trên bàn hội nghị thành những kết quả thực tế thì phía sau đó còn rất nhiều thách thức.

Trước hết, trật tự khu vực mà Tổng thống Obama nhắm tới phải có những nội hàm đủ mạnh để buộc tất cả các nước, kể cả Trung Quốc, phải giới hạn hành vi của mình trong một khuôn khổ công bằng. Các nước ASEAN cũng phải vượt qua sự mặc cảm là nước nhỏ nếu chấp nhận cuộc chơi với Mỹ là đối tác chính.

Đặc biệt là đối với vấn đề Biển Đông và an ninh hàng hải, Mỹ và ASEAN có bàn đến một trật tự mới nhưng trật tự đó có đủ mạnh để Trung Quốc phải chấp nhận không khi bản thân Trung Quốc cũng đang muốn thiết lập một trật tự mới mà lợi ích của Trung Quốc phải là trung tâm.

Nên Trung Quốc sẽ không muốn chấp nhận trật tự do Mỹ hay ASEAN thiết lập và đóng vai trò chủ đạo. Trong khi đây lại chính là mục tiêu quan trọng của hội nghị lần này.

Bên cạnh đó, thách thức đến ngay từ trong nội bộ ASEAN: các quốc gia ASEAN chưa có sự đồng thuận cao về những vấn đề nóng nhất. Ví dụ như vấn đề Biển Đông và tự do hàng hải, không phải nước nào cũng quan tâm và có thái độ nhất quán, mạnh mẽ. Vấn đề khai thác sông Mekong cũng có những quan điểm khác nhau xuất phát từ quyền lợi riêng của quốc gia.

Thêm nữa, dù đã thấy những nỗ lực mạnh mẽ nhất đến từ Tổng thống Obama, nhưng một thực tế không thể lảng tránh là ông Obama chuẩn bị kết thúc nhiệm kỳ. Việc ai sẽ là tổng thống kế nhiệm, Đảng Cộng hòa hay Đảng Dân chủ lên nắm quyền, cũng sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến việc tiếp tục thúc đẩy những kết quả của hội nghị này.

Nhưng ít nhất trước mắt, hội nghị đầy tham vọng lần này phải đạt được những kết quả cụ thể, không thể chỉ dừng lại ở những tuyên bố chắp vá. Chỉ những thỏa thuận thực chất mới có thể góp phần củng cố những nỗ lực hợp tác để xây dựng một tương lai hòa bình, ổn định cho Đông Nam Á.

Và sau hội nghị, cách tiếp cận phù hợp nhất để biến những tuyên bố thành kết quả cụ thể là Mỹ cần đi đầu, ASEAN tăng cường đoàn kết, cùng nhìn nhận những vấn đề đã được đặt ra là lâu dài và sống còn.