Định nghĩa

Phóng to

Sóng thần ở Krakatoa (Indonesia) năm 1883 giết hại 36.000 người

Sóng thần (tsunami, theo tiếng Nhật, có nghĩa “sóng mạnh ở cảng”) là sóng biển mạnh do động đất, núi lửa phun hoặc đất chuồi dưới đáy biển tạo ra, làm cho nhiều người chết và thiệt hại vật chất nặng nề khi nó tràn lên đất liền. Không như nhiều người tưởng, sóng thần không phải là những ngọn sóng ầm ầm cuồn cuộn tiến vào đất liền mà người ta có thể mục kích và nghe được âm thanh của nó từ xa ngoài khơi.

Ngay khi ngồi trên thuyền ngoài khơi xa, bạn cũng không thể biết sóng thần bắt đầu xuất hiện. Và quan sát từ máy bay, bạn cũng không hề thấy dấu hiệu báo trước một đợt sóng thần. Đó là lý do cơn sóng thần đã giết trong phút chốc hàng trăm ngàn người trong thảm họa đau lòng xảy đến ít nhất 10 quốc gia châu Á vào ngày 26-12-2004.

Hiện tượng

Khi sóng thần được tạo ra ở ngoài khơi xa, sóng còn rất nhỏ và yếu vì nước quá sâu, nhưng là một chuỗi sóng có tốc độ rất cao, lên đến 800km/giờ!... Khi sóng thần dịch chuyển trên đại dương, chiều dài từ chóp sóng trước đến chóp sóng sau có thể cách xa hàng trăm kilômet hoặc hơn và độ cao chóp sóng chỉ khoảng vài mét. Do vậy, người ta không thể thấy dấu hiệu “chường mặt” của sóng thần. Nói cách khác, sóng thần không phải là sự di chuyển của bề mặt sóng mà là toàn bộ khối nước! Sóng thần chỉ thật sự hiện nguyên hình với sức mạnh hủy diệt kinh hoàng khi nó đến gần bờ. Tốc độ sóng biến mất và thay vào đó là độ cao sóng. Ở vùng nước nông, một sóng thần khổng lồ có thể cao đến 30m hoặc hơn (ngọn sóng thần tấn công vịnh Lituya, Alaska năm 1958 cao đến 525m).

Phóng to

Động đất ở Tokyo năm 1923 giết hại khoảng 240.000 người

Nguyên nhân

Sóng thần là hậu quả dẫn theo của một vụ động đất. Thảm họa thiên tai chấn động ngày 26-12-2004 là hậu quả của một vụ động đất, trên bề mặt đĩa địa chất bên dưới Ấn Độ và Myanmar, làm vỡ một mảnh vỏ Trái đất (rộng khoảng 992km) sau khi đĩa Myanmar bất ngờ trồi lên, cao hơn đĩa Ấn Độ ít nhất 15m.

Trận động đất lần này xảy ra cực mạnh với 9 độ Richter, lớn nhất trong bốn thập niên kể từ trận động đất Good Friday 9,2 độ Richter tấn công Alaska (Mỹ) vào năm 1964 và là trận lớn thứ tư kể từ năm 1900. Sức mạnh động đất lớn đến mức nó lan tận Somalia, cách tâm chấn 4.100km. Tâm chấn động đất nằm ở độ sâu 10km, cách tây Sumatra khoảng 160km, trong khu vực “vòng đai lửa” liên tục sinh ra động đất.

Ngoài động đất, sóng thần còn có thể được sinh ra bởi lở đất, phún xuất núi lửa, nổ hạt nhân hoặc thiên thạch.

Dấu hiệu sắp có sóng thần

Đối với những người trên bờ biển khó biết sóng thần sắp tiến về phía mình. Dấu hiệu đầu tiên là nước biển chậm chạp cuộn lên với những con sóng không đổ, chứ không như sóng mạnh của bão sắp tới. Bỗng nhiên mặt biển dao động nhiều hơn bình thường, sau đó nhiều bọt biển nổi lên và rồi nước rút xuống thật nhanh. Do vậy, khi bạn đứng trên bãi biển và nhìn thấy nước biển đột ngột rút nhanh xuống, bạn hãy nói cho những người chung quanh biết là sóng thần sắp xảy ra và mọi người hãy chạy nhanh vào đất liền, kiếm nơi cao mà trú, trước khi sóng thần đến.

Các thảm họa sóng thần

Phóng to

Sự hình thành của sóng thần

Sóng thần đã được nhắc đến từ thời Thượng cổ. Năm 365, sóng thần tại Alexandria (Ai Cập) làm hàng ngàn người thiệt mạng. Sóng thần tai hại nhất trong lịch sử loài người xảy ra ngày 27-8-1883 sau khi núi lửa Krakatoa tại Indonesia phun: 36.000 người thiệt mạng trên bờ biển Java và Sumatra. Ngày 17-7-1998: sóng thần làm hơn 2.100 người chết tại Papua New Guinea. Ngày 16-8-1976: hơn 5.000 người chết tại vịnh Moro, Philippines. Ngày 22-5-1960: sóng thần cao 11m làm hơn 1.000 người thiệt mạng tại Chile. Ngày 15-6-1896: sóng thần cao 23m làm hơn 26.000 người thiệt mạng trong một lễ hội tôn giáo ở Nhật Bản.

Hệ thống cảnh báo sóng thần

Hiện tại các hệ thống báo động sóng thần và sóng cao được thiết lập tại vùng duyên hải Thái Bình Dương và Nam Mỹ. Ngoài ra, các trung tâm báo động động đất và sóng thần ở Hawaii và Alaska được đặt dưới sự quản lý của Viện Địa chất Mỹ (USGS).

Ngày 26-12-2004, các nhà khoa học Mỹ dù đã biết trước hiểm họa sóng thần nhưng không thể báo động đến các đồng sự ở các nước châu Á ven bờ Ấn Độ Dương do khu vực này không có hệ thống báo động thiên tai. Theo ông Waverly Person thuộc Trung tâm Dự báo động đất của Mỹ, nếu có một cơ quan báo động thiên tai khu vực thì có thể cứu hàng ngàn sinh mạng.

Phóng to

Một phao cảnh báo sóng thần

Nhiều quốc gia Thái Bình Dương, đặc biệt Nhật, đều trang bị hệ thống quan sát và cảnh báo sóng thần (ngoài ra còn có hệ thống hiện đại CREST - Consolidated Reporting of Earthquakes and Tsunamis - lắp tại duyên hải tây nước Mỹ). Tuy nhiên, hệ thống cảnh báo sóng thần chỉ là giải pháp dường như mang tính tâm lý nhiều hơn là đem lại độ tin cậy khoa học. Dù tâm chấn động đất trong lòng biển có thể dò ra cực nhanh, nhưng người ta vẫn không thể biết những thay đổi lòng biển diễn ra như thế nào với mức độ nhiều ít (để có thể biết chính xác sóng thần xuất hiện hay không).

Cho đến nay (theo website Trung tâm Nghiên cứu sóng thần thuộc Đại học Washington), chưa hệ thống nào có thể phát hiện sóng thần trước khi nó đem đến thảm họa, và cũng chưa hệ thống nào có thể tính được thời gian giữa một trận động đất và một sóng thần kéo theo. Chẳng hạn đợt sóng thần ngày 12-7-1993 gây ra bởi trận động đất ngoài khơi đảo Hokkaido (Nhật), sóng thần đã xuất hiện chỉ sau năm phút. Trong đợt sóng thần ngày 26-12-2004, sóng mạnh đến nam Thái Lan khoảng một giờ sau động đất. Hai tiếng rưỡi sau, dòng sóng thần dịch chuyển khoảng 1.600km bắt đầu ào vào Ấn Độ, Sri Lanka, tiếp đó là Malaysia, Maldives, Myanmar, Bangladesh… rồi cuối cùng đến Somalia.

Giải nghĩa thêm về sóng thần (nếu có giờ)

Sóng thần thật ra không liên quan đến sóng. Sóng là kết quả của ảnh hưởng sức gió và thủy triều là ảnh hưởng của lực hút Mặt trăng, Mặt trời cùng hành tinh; trong khi sóng thần không gây ra bởi sóng to gió lớn và cũng chẳng liên quan đến thủy triều. Đặc tính của sóng thần là sóng nước nông khác với sóng bởi gió.

Sóng bởi gió thường có chu kỳ (thời gian giữa hai đợt sóng liên tiếp) khoảng 5-20 giây và độ dài (khoảng cách giữa hai đợt sóng liên tiếp) khoảng 100-200m (website NOAA). Trong khi đó, sóng thần có chu kỳ 10-120 phút và bước sóng có thể lên đến 500km. Hơn nữa, sóng bởi gió thường mất năng lượng sau một quãng di chuyển; trong khi đó do dịch chuyển ngầm trong lòng đại dương, sóng thần có thể đi cực nhanh và không mất nhiều năng lượng.

Cụ thể, bởi vận tốc sóng thần liên quan độ sâu nên khi độ sâu nông dần, vận tốc sóng thần cũng biến mất nhưng tổng năng lượng sóng thần hầu như giữ nguyên. Trong đại dương sâu khoảng 6.100m, sóng thần di chuyển khoảng 890km/giờ (bằng vận tốc máy bay) và nó có thể lướt từ bên này đến bên kia Thái Bình Dương trong không đầy một ngày.