Nhà văn Tô Hoài, "cha đẻ" Dế Mèn phiêu lưu ký qua đờiNhà văn Tô Hoài: Ham sống để được ham viết

Nhà văn Tô Hoài (1920 - 2014) Ảnh: NGUYỄN ĐÌNH TOÁN

Do ảnh hưởng Thơ mới, thoạt đầu Tô Hoài cũng men theo con đường thơ để đến với văn học. Song ông sớm nhận ra rằng trời không cho mình thiên tư đó. Sự tỉnh táo, tính tỉ mỉ, sự quan sát thông minh, óc ngụ ngôn... mới là thế mạnh của ông.

Và chính làng Nghĩa Đô quê ngoại toàn ruộng rau muống và ao sâu, những cái ao vừa thả cá, thả bè rau, vừa để vo gạo, nấu cơm, tắm giặt... và trên bờ đầy những cào cào, châu chấu, dế mèn; làng quê có những người đàn ông, đàn bà lao động quần quật, vì miếng cơm, vì chút lợi nhỏ nhặt mà nhiều khi cãi vã, chành chọe nhau nhưng dưới đáy sâu là tình làng nghĩa xóm sâu nặng đã tặng cho ông một món quà vô giá: bối cảnh của tập truyện Dế Mèn phiêu lưu ký. Và như vậy, vào năm 20 tuổi, ông đã trở thành một nhà văn thiếu nhi mang tầm cỡ thế giới.

Dù sau này, với hơn 100 đầu sách, có rất nhiều tác phẩm chấn động dư luận, thì Dế Mèn phiêu lưu ký vẫn là tác phẩm số một của ông.

Những câu chữ sinh động

Tô Hoài là người sinh ra để viết. Và để viết được, ông là người không ngừng đi và nghĩ. Nhà văn Nguyễn Tuân, người đứng đầu của “trường phái xê dịch”, đã từng thốt lên: Tô Hoài mới là anh đi nhiều, đi thật, còn tôi là anh đi chơi!

Và trong mỗi chuyến đi, nhà văn rất chăm ghi chép, chuyện gì cũng ghi, ghi rất cụ thể tên người, tên việc và cả các từ ngữ lạ tai. Dường như ở đâu, cái gì, kể cả chuyện bếp núc, xó xỉnh trong làng văn ông đều biết, đều biến thành những câu chuyện vui. Ông ghi nhiều để rồi suy nghĩ, sáng tạo. Thí dụ, cách ông dùng từ “cỏ xanh eo éo” thì tôi chưa từng thấy bao giờ. Và cái nghĩ của ông cũng kinh người. Có lần một người bạn là trí thức lớn nói: “Lâu rồi, tôi chẳng muốn gặp ai”. Thế mà ông nâng lên thành: “Bây giờ người đã sợ cả người”...

Thời trẻ, đọc Dế Mèn phiêu lưu ký, đọc những đoạn văn hết sức sinh động như trong Cái áo tế của Tô Hoài, tôi chỉ nghĩ rằng nhà văn là người có tài, cứ viết ra là “lời lời châu ngọc, hàng hàng gấm thêu” chứ không biết viết được một đoạn văn như thế này là không biết bao công sức nghe nhìn, vắt óc và luyện chữ: “Lão Đợ ngồi dậy, ưỡn lưng vươn vai. Trở trời mưa nắng với con cá, cũng lắm khi bận tới con người. Tiếng sấm muộn này có khi có chuyện đây, lão lấy cái giỏ giắt vào lưng khố. Chiếc nan chân liền của lão vẫn cắm ngoài mép nước. Hai tay như hai cái vây cá ve vẩy đẩy nan lướt ra. Suốt dải bờ, tiếng óc ách, óc ách như dế kêu, nhảy nhảy trong tai...”.

Đọc là thấy ngay Việt Nam, thấy ngay người nông dân và nông thôn, thấy tiếng Việt.

“Nhắm mắt đi đến khu phố nào cũng được”

Tô Hoài là nhà văn viết nhiều về Hà Nội, có người gọi ông là nhà Hà Nội học. Quả không sai. Ông từng bộc bạch: “Hà Nội bây giờ nhà cửa có thể khác tí chút, có tân trang hơn hoặc nâng thêm tầng, nhưng đường phố vẫn vậy, nên phố phường về cơ bản vẫn không có gì thay đổi. Ngày xưa thế nào thì bây giờ vẫn thế. Tôi có thể nhắm mắt đi đến khu phố nào cũng được. Vỉa hè vẫn là vỉa hè cũ. Ở các phố Ngô Quyền, Hàng Khay, Tràng Tiền, Hàng Bài, hay Nguyễn Xí, Đinh Lễ... đầu vỉa hè còn bọc đá xanh. Đấy là vỉa hè xưa, vỉa hè đầu tiên của Hà Nội. Đá bọc vỉa hè là đá lấy từ núi Thầy, núi Trầm... Cả hệ thống cống ngầm bên dưới cũng thế, cũng là hệ thống cũ. Ta còn thấy những nắp cống tròn còn nguyên cả dòng chữ “Marseille”. Đó là nắp cống đúc từ bên Pháp, rồi mang sang bán ở ta”.

Tô Hoài nhớ lại cái thôi thúc để viết Truyện Tây Bắc: “Chuyến đi tám tháng ấy (1952) là đất nước và người miền Tây đã để thương để nhớ cho tôi nhiều, không thể bao giờ quên. Không thể bao giờ quên được lúc vợ chồng A Phủ tiễn tôi ra khỏi dốc núi Tà Sùa rồi cũng vẫy tay gọi theo: “Chéo lù! Chéo lù!’’ (Trở lại! Trở lại!). Không bao giờ quên được vợ chồng Lý Nủ Chu đưa chúng tôi dưới chân núi Cao Phạ, cùng vẫy tay kêu: “Chéo lù! Chéo lù!”. Hai tiếng “trở lại, trở lại’’ chẳng những nhắc tôi có ngày trở lại mà tôi phải đem trở lại cho những người thương ấy một kỷ niệm tấm lòng mình, một cái gì làm hiển hiện lại cuộc đời người H’Mông trung thực, chí tình, dù gian nan đến thế nào, bao giờ cũng đợi cán bộ, đợi bộ đội, bao giờ cũng mong anh em trở lại” (Tôi viết Truyện Tây Bắc).

Không có nhà văn tự mình. Nhà văn là của nhân dân, của dân tộc. Chỉ có tình yêu con người, tình yêu cuộc sống, sự dấn thân vào cuộc sống, nhặt lấy và tôi luyện những hạt vàng của cuộc sống mới làm nên những nhà văn đích thực. Đấy là bài học sâu sắc nhất mà tôi học được từ cuộc đời văn của Tô Hoài, một bài học còn nóng hổi tính thời sự.

Hàng triệu người chưa từng biết ông đã say mê đọc văn ông và thán phục ông. Tôi nghĩ hôm nay, ngày mai, ngày mai nữa, người ta vẫn đọc ông, yêu mến ông. Ông vẫn đó, trong từng trang sách, dịu dàng và thủ thỉ giúp ta nghĩ đúng, nhắc ta biết yêu thương con người hơn hết thảy mọi thứ trên đời.

_____________________

Nhà văn Tô Hoài dự lễ kỷ niệm 70 năm Dế Mèn phiêu lưu ký - Ảnh: Đức Triết

Nguyễn Phương Vũ:

“Ngày nào tôi cũng phải nói tình hình thời sự cho ông nghe”

Độ này năm trước, đến thăm nhà văn Tô Hoài còn thấy ông móm mém cười và nói: “Bác đi mổ cái nhọt ở sau lưng ấy mà. Nó khỏi nhanh thôi”. Đúng là nó “nhanh khỏi” trong sự giấu giếm của người thân với ông để 12 tháng qua, ông đã sống bằng cả niềm lạc quan của riêng mình như thế cho cái nhẽ: “Ham sống để ham được viết!” (Tuổi Trẻ ngày 14-7-2013).

Sau đận ấy, nhà văn Tô Hoài yếu dần. Có lúc ông nằm lặng im để mặc hồn phiêu du. Nhưng rồi một hoặc hai ngày sau ông lại trở về như thể giật mình còn vướng bận trang văn chưa kịp trao lại cho người sau. “Lúc ấy ông tỉnh táo lạ thường. Ông đòi đưa về nhà, đòi tôi đem những trang bản thảo cũ kỹ ra để chỉ chỗ này hay chỗ kia cần chỉnh sửa gì! Và ngày nào tôi cũng phải nói tình hình thời sự trong nước và quốc tế cho ông nghe. Lúc nghe tin Trung Quốc gây chuyện ở biển Đông, ông mệt lắm rồi. Ông chỉ gật gật đầu và lặng im...” - anh Phương Vũ kể.

Còn Tết Giáp Ngọ của nhà văn là những ngày anh Phương Vũ khóa trái cửa căn nhà ở phố Đoàn Nhữ Hài - căn nhà ông “tậu” được từ nhuận bút truyện Vợ chồng A Phủ. Ông không thể bâng khuâng ngồi cùng với chúng tôi để nhớ lại niềm vui của thời thơ ấu vào sáng mồng 1 tết được mẹ mừng tuổi. Chỉ còn lại đó sự tĩnh lặng khi người con cần mẫn bón cho cha từng thìa sữa, thìa nước. Sự tận tụy này của người con cứ lặng lẽ kéo dài hết ngày này sang ngày khác trong bao hi vọng. Vì có lần anh Phương Vũ nói: “Tôi mong cụ khỏe lại vì đã có nhiều lần dù gặp cơn thập tử nhất sinh mà cụ đã “tự nhiên” khỏe lại. Phương Nam Book đang thực hiện tái bản toàn bộ tác phẩm của cụ. Tôi muốn khoảng tháng 9 năm nay sẽ giới thiệu dự án và nhất định cụ sẽ tham dự!”.

Vậy mà, hôm nay, tôi nghe tiếng nghẹn ngào của anh: “Mới buổi sớm, tôi đưa cụ vào bệnh viện. Không có gì bất thường cả, vẫn là theo lịch hằng tuần (gần nửa năm nay) kiểm tra. Nhưng nhập viện được chừng 15 phút, cụ ra đi mãi mãi...”. Nhưng rõ ràng, thoảng xa đâu đây tôi vẫn thấy nhà văn ngồi “lọt thỏm” trong ghế salon màu xám, bên tủ sách mộc mạc cùng nụ cười tươi rói ông mang đi dự sinh nhật anh Dế Mèn 70 tuổi (2012).