Phóng to

Chó đá đình Vĩnh Tường (Vĩnh Yên)

TTCN - Chính xác từ lúc nào thì chưa rõ, nhưng con chó đá đã có mặt rất sớm, gắn bó với làng quê miền Bắc bao đời qua, trở thành một biểu tượng dân gian thân thuộc.

Truyện cổ Việt vê chó đá vẫy đuôi kể rằng: Ngày xửa ngày xưa, có người học trò nghèo dùi mài kinh sử chờ khoa thi Đình ở chốn kinh đô. Một hôm anh đi qua cổng làng thì con chó đá bỗng nhổm dậy vẫy đuôi mừng rỡ. Lấy làm lạ, anh học trò bèn hỏi. Chó đá đáp: “Khoa này thầy thi đỗ nên tôi mừng”. Anh học trò về kể lại cho cha mẹ; thế là từ đó người cha lên mặt hống hách với bà con, xóm giềng.

Tháng sau, trước ngày đi thi, anh học trò đi qua cổng làng không thấy chó đá vẫy đuôi nữa, bèn hỏi tại sao. Chó đá đáp: “Tại cha thầy sớm lên mặt với mọi người nên khóa này thầy chẳng đỗ đâu”. Y rằng như thế.

Anh học trò về kể lại với cha. Người cha hối hận, từ đó lo tu nhân tích đức sửa chữa lỗi lầm. Khóa sau, anh học trò đi qua, lại thấy chó đá vẫy đuôi, quả nhiên thi đỗ trạng nguyên, vinh qui bái tổ về làng…

Có một nhà thơ là đệ nhất công thần thời Lê trung hưng (nửa cuối thế kỷ 16, đầu thế kỷ 17), xuất thân lực điền áo vải nhưng thi đỗ tam nguyên, trở thành tể tướng triều đình: ông Nguyễn Văn Giai. Tại đền thờ ông ở Hà Tĩnh hiện nay vẫn còn những con chó đá mà tương truyền do ông tự tay gánh về từ Thanh Hóa bằng dây buộc cày (ở vùng Nghệ Tĩnh gọi là “chạc cày”), giữa đường dây bị đứt ông phải bện rơm buộc lại rồi gánh một mạch về làng, vừa gánh vừa ngâm:

Chạc cày gánh đá đứt điChạc rơm bện lại có khi hãy bền.

Phóng to

Như trong truyện cổ trên, chó đá thường được đặt ở cổng làng quê Bắc bộ, có khi chân chôn sâu dưới đất, được bà con coi như một liệu pháp tinh thần phục vụ cho việc bảo vệ trật tự trị an, ngày đêm canh chừng kẻ gian không cho vào làng. Có những cổng làng có mặt từ thời Lê (thế kỷ 16-17) nay vẫn còn giữ được ít nhiều kiến trúc ban đầu nhưng con chó đá thì đã chẳng còn hiện diện là bao.

Bây giờ, thảng hoặc ta còn gặp được chó đá trong chốn thiền môn. Những cảnh chùa miền Bắc thường ở nơi u tịch, vắng vẻ, từ ngoài đi vào trước khi qua cửa tam quan thường có một sân đất rộng, hai bên bày hai hàng phỗng đá hoặc chó đá. Có thể tìm thấy chó đá ở chùa Thầy, ở cổng làng Ước Lễ (Hà Tây), ở đình Bảng (Bắc Ninh)... song nhiều nhất vẫn là các bộ sưu tập chó đá của tư nhân, đặc biệt là tại nhà của nhiều họa sĩ nổi tiếng ở Hà Nội.

Và chó đá cũng đã được “sản xuất” để phục vụ nhu cầu “thương nhớ đồng quê” của những ai muốn trong mảnh vườn nhỏ nhà mình có một hay nhiều chú cẩu đá làm duyên. Chó đá làm mới cũng chẳng kém cạnh gì chó thuở xưa, cũng cổ kính, lên màu thời gian và cũng thật mộc mạc, chân quê.

Ông Cao Lập, giám đốc khu du lịch Bình Quới (TP.HCM), tác giả thiết kế đường hoa Nguyễn Huệ ba năm nay, đã ra tận Hà Nội để đặt hàng và mang về hàng chục con chó đá làm biểu tượng cho năm Bính Tuất này, sau đàn gà làm bằng tre rất ấn tượng của tết Ất Dậu vừa qua.

Phóng to
Chó đá sẽ bày tại đường hoa Nguyễn Huệ tết này