Chủ một doanh nghiệp đang trên bờ phá sản, một hôm mua một con la hán về nuôi, mọi việc bỗng trở nên thuận lợi, xuôi chèo mát mái. Một phụ nữ trúng số đến một triệu đô la nhờ mua vé số theo những ký tự trên những vệt vân đen dọc theo lưng cá la hán… Những tin đồn, những truyền thuyết, những mỹ danh, nghệ thuật quảng cáo tiếp thị… đã đẩy con cá la hán lên hàng “nhất đại mỹ ngư” trong vài năm qua.

Phóng to

Đầu gù lên, thân mang dòng chữ... Hán, màu sắc rực rỡ, một thời con cá la hán này gây... bão

La hán gốc Trung Mỹ trở thành ngẫu tượng

So với các loài cá từng làm mưa làm gió trên thị trường cá cảnh thế giới như cá dĩa, cá rồng, những loài cá sống ngoài tự nhiên được thuần hoá trong các bể nuôi, thì cá la hán là loài hoàn toàn nhân tạo. Người ta thêu dệt nhiều huyền thoại từ sự ra đời của con cá “đặc sệt” chất phương Đông này, nhưng thực chất nó chỉ là một loài tạp giao của nhiều loài trong họ cá Cichlidea (họ cá rô phi) thuộc vùng Trung Mỹ, Nam Mỹ (Uruguay, Mexico, Nicaragua).

Cá la hán có tên khoa học là Cichlasoma bifasciatum, tiếng Anh là Flowerhorn, tiếng Hoa là Hua Luo Han. Theo các tài liệu từ Malaysia, “quê hương” của con cá la hán, thì các tay kinh doanh cá cảnh đã mất nhiều năm của thập niên 90 thế kỷ 20 để lai tạo giữa nhiều con cá thuộc họ rô phi của vùng Trung Mỹ để kết hợp được tính nhiều màu sắc và có bướu của chúng. Kết quả mỹ mãn, những con cá la hán ra đời với cái bướu tròn vo trên đầu như ông Thọ, vân màu sặc sỡ và đặc biệt là một hàng “chữ” màu đen mà người ta “cố” đọc thành những hán tự.

Ngay khi đó, cá la hán đã được “bơm” cho những cái tên như “phát tài la hán”, “phong thủy la hán”. Và cho ra mắt tại Malaysia, Singapore vào khoảng đầu năm 2001, chúng nhanh chóng tạo nên cơn sốt tại hai quốc gia này. Ông Wee Kon, chủ tịch hội Sanh sản cá cảnh nhiệt đới Singapore thốt lên: “Chưa bao giờ trong lịch sử kinh doanh cá cảnh Singapore lại nhộn nhịp như vậy”.

Vẫn cùng các chuỗi gen như các loài Cichlidea, cá la hán đã vượt qua các quy luật sinh học của các loài tạp giao khác, sinh đẻ mạnh mẽ như bất kỳ loài rô phi nào. Chúng sống dễ dàng, khoẻ, thậm chí còn là một loài cá dữ, thường chỉ sống một mình trong hồ vì chúng cắn nhau cho đến chết để tranh giành lãnh thổ.

Như trong trò chơi kính vạn hoa, cá la hán tiếp tục được lai tạo để liên tục được cho ra các dòng cá mới. Niềm đam mê của các “tín đồ” cá la hán luôn luôn được “bốc” thêm những “mốt” cá mới như ông Thọ, rồng tới hổ, sư tử, khỉ; hết hạnh phúc đến trường thọ, thịnh vượng, may mắn; hết kim cương, châu báu đến ngọc ngà, vàng bạc; nữ hoàng, thậm chí còn có… thái thượng hoàng (chưa thấy có mẫu hậu và… thái giám!).

La hán lên cơn sốt ở Việt Nam

Từ khoảng năm 2003, đã có những dòng cá la hán được nhập vào Việt Nam, nhưng chỉ đến năm 2005, khi những đợt cá King Kamfa nhập từ Thái Lan thì con cá “thương hiệu” Việt - con kim cương Phúc Lộc Thọ, ra đời, cơn sốt thật sự bùng phát. Tại lễ hội sinh vật cảnh TP.HCM 2007 tổ chức dịp lễ Quốc khánh vừa qua, con la hán King Kamfa của anh Nguyễn Ngọc Trí ở Cần Thơ đoạt giải đặc biệt. Ngay lập tức, nó được một cửa hàng cá cảnh ở quận 5 mua lại và chào bán với giá 180 triệu đồng. Trước đó, hai con King Kamfa khác của một lò cá ở quận 8, theo thông tin từ lò cá này, các nghệ nhân Thái Lan “nài” mua với giá 20.000 USD.

Theo ước lượng từ chi hội cá la hán TP.HCM, con số người chơi cá này chỉ riêng ở TP.HCM đã hàng chục ngàn người, số cửa hàng bán cá la hán trên 1.000. Phong trào nuôi la hán bùng phát mạnh mẽ hơn gấp trăm lần phong trào nuôi cá dĩa, cá rồng trước đó. Không chỉ nuôi để thưởng lãm, người ta còn nuôi sản xuất kinh doanh như một ngành “siêu lợi nhuận”, vì sở hữu một con la hán đẹp là... một gia tài. Theo ông Trương Hoàng, phó chủ tịch Hội sinh vật cảnh TP.HCM, trong năm 2007, TP.HCM “phấn đấu” sản xuất khoảng 100 triệu con la hán thương phẩm, giá trị tương đương 70 - 100 tỉ đồng.

Thời vàng son ở cù lao cá la hán

Cơn sốt cá la hán ở TP.HCM biểu hiện điển hình nhất ở phường 14, quận 8. Nhà nhà, người người nuôi la hán, cù lao nghèo khó này một thời từng được gọi “cù lao cá la hán”. Cơn sốt bùng lên mãnh liệt khi con la hán “thương hiệu Việt” kim cương Phúc Lộc Thọ đầu tiên sinh sản thành công.

Một buổi chiều, có cậu bé mang đến nhà ông Tư Chảy ba con cá la hán cỡ hai ngón tay. Cá tuy nhỏ nhưng thân hình tròn trịa, vây kỳ, châu chữ đẹp, đầu nổi rõ cục u. Ông Tư Chảy bắt lên từng con, gật gù: “Hai con này đẹp, còn con này trông giống con mái quá ta! Nó mà là mái, có cái đầu như vầy thì sau này vô giá đó”. Cả ba con cá ông mua giá, 500.000đ một con.

Hai năm qua, ông Huỳnh An, tên thường gọi trong giới cá kiểng là Tư Chảy - người chuyên bán cá bột và thu mua lại những con cá la hán mới lớn, có triển vọng trở cá đẹp của bà con phường 14. Ông chính là nghệ nhân đầu tiên của Việt Nam gây giống thành công con la hán “thương hiệu Việt”. Nó cũng mang lại cho ông những món lợi đáng kể.

Ông Tư Chảy nhớ lại: “Hồi tôi mới cản được con cá kim cương Phúc Lộc Thọ, bà con nườm nượp kéo tới, có ngày hàng trăm người xếp hàng chen lấn mua”. Mỗi người đến mua chỉ được ông chia 5 - 10 con, mỗi con cá bột bé xíu giá 50.000đ. Thử làm phép tính, cứ mỗi đàn cá ép đẻ, số cá bột phải 500 - 700 con, có đàn lên đến ngàn con. Người mua đa số để nuôi, nhưng cũng có người bán lại với giá “chợ đen” từ 60.000 - 100.000đ một con. Ông Tư bảo thời đó, cách giờ hơn một năm, cả cái cù lao phường 14 này (ông cũng là dân của phường), có đến khoảng 60% hộ dân nuôi cá la hán giống của ông.

Tư Chảy - một nghệ nhân nghề cha truyền con nối. Những anh em khác trong gia đình ông như Sáu Sánh, Mười Nam, Út Nhi… đều khá thành công trong nghề kinh doanh cá kiểng từ khi có con la hán. Vào thời “hoàng kim” đó, những con cá bột do ông “cản” ra, có tỉ lệ lên đầu đạt đến 70 - 80%! Với một con cá bột King Kamfa bằng ngón tay khi ấy giá một hai triệu, nuôi lên được “đầu” còn khó hơn trúng số độc đắc. So với việc mua 50.000đ cá la hán “nội địa”, nuôi chừng ba tháng, người ta có thể bán non với giá trên một triệu đồng, đương nhiên “hàng nội” thắng “hàng ngoại”. Một con cá kim cương Phước Lộc Thọ “xuất sắc” thời đó giá khoảng 4.000 - 5.000 USD.

Thoái trào

Anh Hồ Hoàng Huân, cán bộ quản lý nhà văn hóa phường 14, ước lượng vào thời sôi động của phong trào nuôi cá la hán, cả phường có khoảng 2.000 - 3.000 trong tổng số khoảng 13.000 hộ có nuôi cá la hán. Anh Huân cũng từng nhiều năm “đeo” nghề nuôi la hán, từ trước khi có sự ra đời của con kim cương Phúc Lộc Thọ. “Nay phong trào đã xuống, giờ chỉ còn chừng dưới 100 hộ là nuôi cá thôi”, anh nói.

Cơn lốc “calahan” đi qua cũng để lại nhiều hậu quả. Có người nhờ nó mà khá lên, nhưng có người vì nó mà mang công mắc nợ. Anh Huân nói: “Lỗ vài ba chục triệu là nhiều, có người còn lỗ tới năm bảy trăm triệu”. Lý do: cá được sản xuất quá nhiều nên xuống giá và tỷ lệ “lên đầu” của cá thế hệ sau cũng thấp hơn những thế hệ trước. Theo anh Huân, mười con cá la hán bây giờ, tỷ lệ “lên đầu” may ra chỉ được một. Mà đã là la hán, không có khối u trên đầu, thì chỉ có giá trị của cá… thịt.