Ngư dân đánh cá trên sông Mekong thuộc địa phận tỉnh Kandal - Ảnh: AFP

Giống với nhiều người sống gần sông Mekong và các phụ lưu của nó ở Campuchia, người nông dân 63 tuổi Srey Ly Bik xem dòng nước này là miếng cơm manh áo. Bị tách khỏi gia đình trong thời kỳ thống trị đẫm máu của Khmer Đỏ những năm cuối thập niên 1970, Srey Ly Bik phiêu bạt từ nơi này đến nơi khác với một nhóm thầy thuốc.

Năm 1979, ông tìm lại được người cha thất lạc trước đó ở làng Kbal Romeas bên sông Srepok - một nhánh của sông Mekong. Srey Ly Bik cưới một cô gái trong làng và có với nhau 6 mặt con. Nhờ vào dòng phù màu mỡ bồi đắp cho vùng đất này, cuộc sống của họ trôi qua bình yên với cây lúa, hoa màu…

Nhưng đến tháng 8-2015, gia đình Srey Ly Bik buộc phải dời đi sau khi chính quyền thông báo ngôi làng của họ nằm trong phạm vi 75 km2 ảnh hưởng xả lũ của con đập thủy điện lớn nhất Campuchia - đập Hạ Sesan 2.

Không còn lựa chọn, Srey Ly Bik phải bán hết tài sản gồm 30 con trâu và một chiếc máy cày, vì ông đã quá lớn tuổi để có thể cày cuốc trên vùng đất tái định cư khô cằn và đầy đá sỏi.

"Tôi trở về chỗ cũ cách đây vài ngày để kiểm tra mực nước, ngôi nhà của tôi đã bị ngập hoàn toàn đến mức không còn nhận ra nó nằm chỗ nào" - người đàn ông có số phận long đong tâm sự.

Hoàng hôn trên sông Mekong ở Campuchia. Các học sinh bắt đò để về nhà - Ảnh: SCMP

Dấu ấn Trung Quốc

Đập thủy điện Hạ Sesan 2 ở Campuchia là dự án trị giá 816 triệu USD, có công suất 400 megawatt khi hoàn thành. Đây là một trong những biểu tượng cho sức ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc ở Đông Nam Á.

Dưới sáng kiến "Vành đai, Con đường" của Chủ tịch Tập Cận Bình, Bắc Kinh đang ráo riết "lột xác" hệ thống vận tải và giao thương xuyên suốt Âu - Á và Đông Nam Á thông qua các dự án đầu tư hạ tầng khổng lồ.

"Trung Quốc tin rằng đường sá cần phải được xây trước khi đẻ ra tiền. Đây là cách phát triển họ muốn giới thiệu với cả thế giới thông qua Vành đai, Con đường. Một khi đã thành công ở Đông Nam Á, mô hình này sẽ được nhân rộng ở các nơi khác, ví dụ châu Phi và Nam Mỹ" - giáo sư Hu Zhiyong thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Thượng Hải giải thích.

Ngày 31-3, tại Hà Nội, 6 quốc gia thuộc khu vực Mekong đã thông qua một kế hoạch đầu tư tham vọng gồm 227 dự án trị giá 66 tỉ USD trong 5 năm tới.

Bà Stephanie Jensen-Cormier, giám đốc Chương trình Trung Quốc thuộc Tổ chức Sông ngòi quốc tế (California, Mỹ), thống kê các công ty thủy điện Trung Quốc đang xây dựng 41 đập ở Đông Nam Á. "Con số đó là rất nhiều, do đó tác động môi trường và xã hội vô cùng lớn" - bà nhận định.

Đối với các nước ASEAN nghèo như Campuchia, những dự án của Trung Quốc vô cùng hấp dẫn. Các quan chức Phnom Penh tự hào rằng tiềm năng thủy điện của sông Mekong có thể là thỏi nam châm hút đầu tư và giúp người dân Campuchia thoát nghèo.

"Khó khăn của một đất nước đang phát triển hậu khủng hoảng là chúng tôi phải chật vật cạnh tranh nếu không có được hạ tầng thiết yếu. Hạ tầng rất quan trọng, đặc biệt khi giá điện của anh cao hơn láng giềng, còn thị trường lại nhỏ hơn hơn Việt Nam, Thái Lan, Myanmar… Chúng tôi cần giảm chi phí vận hành doanh nghiệp và điện có lẽ là yếu tố quyết định" - luật sư Sok Siphana, cố vấn cho chính phủ Campuchia, giải thích.

Thủ tướng Campuchia Hun Sen (phải, hàng đầu) và đại sứ Trung Quốc tại Campuchia Xiong Bo (trái) tham dự lễ động thổ cây cầu hữu nghị Campuchia - Trung Quốc thứ 8 trên sông Mekong - Ảnh: AFP

Trôi theo dòng nước

Nhưng không phải người dân Campuchia nào cũng chia sẻ sự lạc quan đó. Đối với dân làng Srekor thuộc tỉnh miền bắc Stung Treng, đập Hạ Sesan 2 đã nhấn chìm đất đai, cuối trôi tài sản, truyền thống và văn hóa của họ theo dòng nước.

Anh Futh Kheun, 39 tuổi, cùng 66 hộ gia đình khác trong làng đã từ chối tái định cư khi người ta khởi công xây đập. Họ dời lên một khu đất cao hơn, và từ vị trí đó có thể nhìn thấy dòng nước dâng lên, nhấn chìm cả ngôi làng.

Anh Kheun nói anh xem dự án đập là một thỏa thuận riêng giữa chính quyền hai nước Campuchia và Trung Quốc, trong đó sự cân nhắc dành cho người dân địa phương không đáng là bao.

"Ở các quốc gia khác vốn không có sông ngòi và nguồn nước, họ vẫn có điện. Còn chúng tôi có tất cả, chúng tôi có than, có sông, có nước… Tại sao người ta lại ưu tiên xây đập thủy điện? Công trình này đã và đang khiến dân địa phương khốn khổ" - anh Kheun than thở.

Theo báo SCMP của Hong Kong, Trung Quốc là nhà tài trợ - đầu tư nước ngoài lớn nhất của Campuchia, tuy nhiên tình cảm người Campuchia dành cho Trung Quốc có thể không mấy tích cực.

Dân thành thị kêu ca việc khách du lịch Trung Quốc tràn ngập danh lam thắng cảnh, chất lượng hàng Tàu tồi; dân nông thôn thì lo các nhà đầu tư Trung Quốc lấy đi hết mọi tài nguyên tự nhiên – sinh kế của họ…

Ông Leang Bunleap, giám đốc Tổ chức Mạng lưới Bảo vệ sông ngòi 3S, cho biết tại tỉnh Stung Treng, nơi có con đập Hạ Sesan 2, các nhà đầu tư Trung Quốc hay phớt lờ các mối quan tâm của người dân, nhưng lại luôn o bế để có mối quan hệ tốt với chính quyền.

"Nhà đầu tư Trung Quốc khuyến khích chính quyền tiếp tục cấp phép dự án cho họ với lý do tăng thu nhập, công ăn việc làm cho dân, phát triển kinh tế… nhưng lợi ích đó không dành cho tất cả, nhiều người giờ đây phải rời nhà cửa, còn môi trường thì bị hủy hoại" - ông Leang Bunleap kể.

Đã có nhiều bài học đau thương liên quan đến "đầu tư Trung Quốc" ở Đông Nam Á. Cách đây 7 năm, Chính phủ Myanmar phải cho dừng dự án đập Myitsone trị giá 3,6 tỉ USD trên thượng nguồn sông Irrawaddy dưới áp lực phản đối dữ dội từ công chúng.

Cũng tại Campuchia, năm 2015, Thủ tướng Hun Sen phải ra lệnh hoãn dự án thủy điện Chhay Areng ở tỉnh tây nam Koh Kong do Trung Quốc chống lưng đến năm 2018 để xoa dịu sự tức giận trong dân…

Làng Srekor chìm trong biển nước vì đập Hạ Sesan 2 - ảnh: International Rivers

Hiểm nguy mới

Chuyên gia về Trung Quốc Ren Peng thuộc Tổ chức Viện Môi trường toàn cầu nhận xét trong quá trình mở rộng đầu tư của Bắc Kinh trên khắp thế giới, làn sóng phản đối của dân địa phương, đặc biệt ở Đông Nam Á, châu Phi và Nam Mỹ, ngày càng trở nên phổ biến.

Khác với Nhật Bản và phương Tây, các nước luôn quan tâm đến sinh kế của dân địa phương, nhà đầu tư Trung Quốc thường chỉ ưu tiên quan hệ với chính quyền sở tại. "Tại Đông Nam Á, nhà đầu tư càng gần gũi với chính quyền bao nhiêu, người dân càng nghi ngờ bấy nhiêu" - ông Ren nhận xét.

Cách đập Hạ Sesan 2 khoảng 140km về phía nam, cuộc sống của người dân cù lao Kaoh Real trên dòng Mekong - đoạn qua địa phận tỉnh Kratie - đã bị xáo trộn từ khi người Trung Quốc xuất hiện năm 2007.

"Tôi nghe nói người ta muốn xây một đập thủy điện ở đây, nhưng chưa có gì cụ thể. Tôi không biết người khác ra sao nhưng tôi không muốn bồi thường gì cả, vì tôi có mọi thứ ở đây. Nếu phải di dời, tôi sẽ mất tất cả" - nông dân Loeurn Sitha tỏ ra lo lắng.

Với rất ít thông tin chính thức, mọi bàn tán về dự án đập và sự liên quan của Trung Quốc khá nhạy cảm. Một quan chức giấu tên tiết lộ với báo SCMP rằng bất cứ quyết định nào bật đèn xanh cho dự án này đều có hệ quả nghiêm trọng, vì đây sẽ là một đập nước nằm trên dòng chính sông Mekong gần với bờ biển nhất, và lớn nhất Campuchia.

Vị trí dự án Hạ Sesan 2 và Sambor trên bản đồ - Đồ họa: SCMP

Dân làng Sambor trên cù lao Kaoh Real cho biết họ đã được khảo sát ý kiến về dự án thủy điện này từ hồi đầu tháng 1-2018.

Năm 2006, Tập đoàn China Southern Power Grid ký bản ghi nhớ với Chính phủ Campuchia về việc tiến hành một khảo sát mới về đập Sambor. Dự án này được đề xuất lần đầu tiên hồi thập niên 1950 nhưng tập đoàn Trung Quốc rút lui năm 2011 sau khi tiến hành khảo sát địa chất với lý do "chúng tôi là một công ty có trách nhiệm".

Không hiểu tại sao bây giờ đập Sambor bỗng nhiên được cân nhắc lại. Nếu trở thành hiện thực, đây sẽ là mối nguy hiểm tiềm tàng vô cùng lớn đối với hàng chục triệu người dân ở hạ lưu sông Mekong, trong đó có ĐBSCL.