"Nụ cười bằng mười thang thuốc bổ". Những câu chuyện hài hước, tiếu lâm, dí dỏm luôn gắn liền với đời sống của người Việt từ xa xưa đến nay. Nụ cười còn trở thành nét sinh hoạt văn hóa độc đáo của nhiều làng quê với những "làng cười" lừng danh, với những bí quyết gây cười "gia truyền". Đầu năm, mời bạn đọc cùng phóng viên Tuổi Trẻ xông đất các làng cười nổi tiếng trên khắp mọi miền đất nước...

Phóng to

Cụ Hán Văn Sinh - “nghệ nhân nói khoác” làng Văn Lang - Ảnh: Vũ Bình

Nghe đọc nội dung toàn bài:

Một anh bạn "thổ địa" nói như vậy khi dẫn tôi về làng Văn Lang thuộc xã Văn Lương, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ, nơi được mệnh danh là "làng nói khoác" nổi tiếng của cả nước.

"Đặc sản"... nụ cười

Ngôi làng cổ Văn Lang nằm heo hút bên những đồi khoai, nương sắn và những cánh rừng cọ thơ mộng với lịch sử hình thành từ cả mấy ngàn năm gắn liền với những truyền thuyết từ thời vua Hùng Vương dựng nước. Câu ca dao "Văn Lang cả làng nói khoác" được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác như "đặc sản" riêng của vùng đất này.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, ở VN có 16 làng cười tiêu biểu như làng Văn Lang, huyện Tam Nông, Phú Thọ; làng Phụng Pháp, huyện Yên Dũng, Bắc Giang; làng Trúc Ô, huyện Quế Võ, Bắc Ninh; làng Tiên Lục, huyện Lạng Giang, Bắc Giang; làng Vĩnh Hoàng, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị... Mỗi làng cười có nghệ thuật gây cười riêng như nói khoác, nói tức, nói ngang, nói giễu, nói khoe...

Vừa ghé quán nước đầu làng kêu một cốc trà nóng, chị chủ quán đon đả mời: "Em mời các bác dùng khoai dẻo của quán em. Không ở đâu khoai dẻo bằng làng em". "Khoai của nhà chị dẻo thế nào mà chị quảng cáo ghê vậy?" - tôi hỏi. "Dẻo lắm ạ. Hôm rồi mẹ chồng em ở làng bên sang chơi. Gia đình luộc nồi khoai mời mẹ ăn. Cụ ăn xong cứ ngơ ngẩn ra, miệng mím chặt. Em cứ tưởng cụ nghẹn, chạy đến vuốt ngực nhưng cụ cứ lắc đầu không nói được. Chồng em phải nạy miệng ra thì bà cụ mới nuốt ực một cái. Nhìn lại thấy chẳng còn cái răng nào. Thì ra củ khoai dẻo quá, dính chặt miệng bà cụ. Đến khi cạy miệng, răng dính theo khoai trôi cả vào bụng...".

Đang định dùng thử củ khoai dẻo thì một cô gái trẻ đi bộ rẽ vào quán khóc thút thít. "Đêm qua em bị bố chồng mắng oan. Tất cả cũng vì con chó Dạn nuôi trong nhà”. "Sao thế? Kể cho chị nghe xem nào" - chị chủ quán lo lắng. "Đêm qua, con chó Dạn gặm một khúc xương chui vào gầm giường nhai rau ráu. Chồng em không ngủ được, thét đuổi chó: Dạn ra... Dạn ra. Bố chồng em nằm ở buồng ngoài vùng dậy quát lớn: "Úi giời, bọn mày cứ tú tí như chốn không người ấy, khe khẽ chứ...". Cả quán nước cười lăn...

Ông Hán Mạnh Hiểu - đội phó "đội văn nghệ và nói khoác" - cho biết: "Cách nói chuyện tếu táo đã thấm vào máu thịt của dân trong làng. Người nơi khác đến nghe người Văn Lang nói chuyện cứ ngẩn cả người ra vì cách kể chuyện đùa đủ kiểu".

"Công cụ cười"

Phóng to

Một hoạt cảnh tại hội thảo cấp quốc gia về làng cười Văn Lang - Ảnh: Q.Hội

Cụ Hán Văn Sinh, một trong những bậc thầy của làng nói khoác Văn Lang, bảo do đây là vùng miền núi xa xôi, cách trở, làng được lập từ thời các vua Hùng nên nụ cười, tinh thần lạc quan là "công cụ” hỗ trợ giúp con người chống chọi những khắc nghiệt của thiên nhiên, các loài thú dữ, giặc ngoại xâm. Những câu chuyện nói khoác còn là khuyên nhủ, nhắc nhở nhau từ bỏ những thói xấu. Nghệ thuật nói khoác của Văn Lang ở chỗ phải có tài quan sát, dựng chuyện, biến những cái tưởng như bình thường thành những truyện cười.

Người làng Văn Lang còn thành lập hẳn một "đội nói khoác" đi lưu diễn khắp trong và ngoài tỉnh, hằng tháng, hằng quí làng thường tổ chức các hội diễn, hội thi nói khoác để thi thố với nhau và chọn ra những "trạng nguyên" của làng. Đặc biệt vào dịp tháng giêng âm lịch hằng năm, làng mở cả hội thi để chọn ra "đệ nhất nói khoác Văn Lang".

Đang nói chuyện, có bà hàng xóm sang nhà mượn con dao cắt rau muống. Anh Bình bảo ngay: "Em chả tiếc gì với bác đâu. Nhưng bác dùng phải cẩn thận, con dao nhà em sắc hơn nước đấy. Hôm qua bà vợ ở nhà dùng dao thái thịt lợn, quên không rửa lại gác trên giàn. Con chó mực vươn cổ lên liếm đứt cả lưỡi, mẩu lưỡi vẫn còn nguyên đây". "Thế con chó đâu rồi?" - bà hàng xóm hỏi. "Thì thịt đãi khách luôn chứ sao nữa"...

Văn Lang là một làng nằm trong vùng văn hóa dân gian đất tổ Hùng Vương thuộc tỉnh Phú Thọ, vùng văn hóa đặc sắc có tính chất cội nguồn của nền văn hiến dân tộc VN. Nghệ thuật kể chuyện là phóng đại nhưng có kết cấu giản dị, gọn ghẽ, chứa đựng sự chân chất của nông dân, nói lên tinh thần lạc quan của một làng vùng núi.

_____________

Nói ngang như cua, nghe mà bực cả mình. Bực thì bực nhưng người nghe vẫn phải phì cười. Đó là cái duyên của dân làng Cua ở tỉnh Bắc Giang.

Cái duyên ấy đã trở thành bí quyết, thành hương ước, thành truyền thống phải giữ của người dân ngôi làng độc đáo này.

Kỳ 2: Nói ngang như làng Cua