Ba sai lầm và bốn tầng hành vi trong quản lý tài chính cá nhân

* Tiến sĩ có thể chia sẻ về những sai lầm phổ biến nhất mà mọi người thường mắc phải trong quá trình quản lý tài chính cá nhân?

Quản lý tài chính cá nhân, nếu nhìn từ góc độ chuyên môn, là một phần của quản trị tài chính – bao gồm năm mảng chính: hoạch định, tiết kiệm, chi tiêu, kiếm tiền và cuối cùng là quản trị rủi ro.

Nếu thống kê đầy đủ, có không dưới 12 lỗi phổ biến mà mọi người thường mắc phải khi chi tiêu. Nếu chọn ra ba lỗi lớn nhất, tôi sẽ điểm qua như sau.

Thứ nhất, lỗi lớn nhất là người tiêu tiền không hiểu được bối cảnh của thời điểm hiện tại.

Họ chi tiêu dựa trên những thói quen cũ, những kiến thức từng rất hiệu quả trong quá khứ - thời kỳ cạnh tranh, co cụm hay bình lặng - mà không nhận ra rằng môi trường hiện tại đã thay đổi. Khi thói quen không còn phù hợp, họ ‘tung tiền’ ra một cách lệch lạc, và ngay cả những người từng rất giỏi cũng có thể thất bại.

Thứ hai, phần lớn mọi người - theo thống kê hẹp là 95%, mở rộng là 96% - tiêu tiền dựa trên cảm xúc và thói quen, thay vì lý trí. Trong lĩnh vực tài chính cá nhân, có một nguyên tắc vàng: kiếm tiền đòi hỏi tri thức, nhưng tiêu tiền lại cần kỷ luật và sự kiểm soát tâm lý cực kỳ tốt.

Khi lý trí bị cảm xúc lấn át, người ta dễ rơi vào hàng loạt cái bẫy: bẫy phung phí, bẫy tiêu theo ý chí của người khác. Đây là một sai lầm mang tính hệ thống, rất phổ biến và khó khắc phục.

Thứ ba, đặc biệt với thế hệ trẻ là bẫy xu hướng. Họ có thể chưa nhận thức đầy đủ do tuổi đời còn trẻ, nhưng lại dễ bị cuốn theo những xu hướng tiêu dùng mà không thực sự phù hợp với bản thân.

Ba lỗi này chỉ là phần nổi của tảng băng, nhưng chúng đại diện cho những vấn đề cốt lõi mà ai cũng có thể gặp phải.

* Làm thế nào để chúng ta có thể quản trị cảm xúc một cách hiệu quả, vừa chi tiêu hợp lý vừa duy trì được kỷ luật?

Để quản trị cảm xúc trong chi tiêu, điều quan trọng nhất nằm ở hành vi của mỗi người. Tôi xin giải thích ngắn gọn thế này: hành vi của con người được cấu thành từ bốn tầng.

Tầng đầu tiên là nhận thức – hiểu được vấn đề, ví dụ như biết rằng chi tiêu hợp lý là cần thiết. Đây là tầng dễ nhất, ai cũng có thể đạt được. Nhưng tầng thứ hai – thái độ, hay còn gọi là cảm xúc – mới là thử thách lớn: bạn có muốn làm theo điều mình nhận thức được hay không? Nhiều người biết rõ mình không nên mua món đồ đó, nhưng cảm xúc lại khiến họ muốn mua, và thế là lý trí thua.

Tầng thứ ba là hành động - bạn có thực sự làm được điều mình muốn hay không.

Và tầng cuối cùng, cao nhất, là khi bạn không chỉ làm tốt mà còn trở thành người dẫn dắt, kéo theo một nhóm người khác cùng làm theo - đó là thương hiệu lãnh đạo.

Tôi cho rằng cuộc đời không chỉ là hành động như nhiều người nói, mà trước hết là thái độ – tức là bạn có muốn làm hay không. Nhận thức là bước dễ nhất, nhưng muốn làm và làm được mới là điều khó. Trong chi tiêu, người ta thường biết rõ cái gì không đáng mua, nhưng tay vẫn chi vì thiếu kỷ luật và bị cảm xúc chi phối.

Quay trở lại câu hỏi về việc quản lý chi tiêu, để làm được điều này cần quay về bốn tầng hành vi. Đầu tiên, bạn phải nhận thức được vai trò của tài chính cá nhân trong cuộc sống. Tiếp theo, bạn phải có ý thức muốn thay đổi – muốn kiểm soát cảm xúc, muốn kỷ luật hơn. Cuối cùng, bạn phải hành động – thực sự làm được điều đó. Nếu không vượt qua được tầng thái độ và hành động, thì dù nhận thức tốt đến đâu, bạn vẫn thất bại.

Vậy nên, kỷ luật bắt nguồn từ nhận thức, nhưng quyết định nằm ở việc bạn có muốn và có làm được hay không.

Giải pháp đánh thức dòng tiền nhàn rỗi

* Nếu chúng ta có giải pháp để hạn chế chi tiêu những thứ không cần thiết và tiền có thể sinh lời mỗi ngày trong tài khoản thanh toán, thói quen của người tiêu dùng có thay đổi không?

Chắc chắn là có! Đây là một nguyên lý cơ bản trong kinh tế học: Lý thuyết lợi ích - Nếu tôi mang lại cho anh một lợi ích cụ thể, tôi có thể điều khiển hành vi của anh, và quan trọng hơn, chính anh sẽ tự điều khiển hành vi của mình.

Khi tiền trong tài khoản vừa có thể linh hoạt chi tiêu, vừa có thể sinh lời, thì thói quen của người tiêu dùng sẽ thay đổi rất nhanh. Tôi lấy ví dụ: thông thường, tiền trong tài khoản thanh toán chỉ có lãi suất khoảng 0,1% mỗi năm – gần như không đáng kể. Nhưng nếu một ngân hàng, chẳng hạn như VIB, đưa ra giải pháp nâng lợi suất lên 2,5% thậm chí 4,3% mỗi năm – tức là gấp nhiều lần so với mức lãi suất tiền gửi thanh toán thông thường – mà vẫn cho phép rút tiền chi tiêu bất cứ lúc nào, thì đó là một động lực rất lớn để thay đổi hành vi người dùng.

Tuy nhiên, có một chữ ‘nếu’ quan trọng: giải pháp này chỉ hiệu quả nếu nó thực sự thuyết phục được người dùng về tính khả thi, an toàn và minh bạch. Nếu ngân hàng chứng minh được tính nhanh, an toàn và minh bạch - tức là trải nghiệm khách hàng tốt - thì hành vi sẽ thay đổi mạnh mẽ.

Ngân hàng không chỉ kinh doanh sản phẩm mà còn kinh doanh lòng tin. Khi lòng tin được củng cố, người ta sẽ thay đổi từ nhận thức sang hành động.

* Theo Tiến sĩ, việc quản trị tài chính của các nhóm khách hàng có gì khác gì nhau?

Để trả lời câu này, tôi tập trung vào ba tầng tài chính: một là giới trẻ – người mới ra trường, hai là người làm công ăn lương, ba là người tự kinh doanh – ông chủ nhỏ – nhà đầu tư. Ba tầng này có kiểu tiêu tiền khác nhau.

Đối với nhóm tự kinh doanh - ông chủ nhỏ - nhà đầu tư, có ba thói quen nổi bật giúp họ giàu lên.

Thứ nhất là tăng thu: họ rất giỏi tìm cách gia tăng thu nhập.

Thứ hai là tiết kiệm : họ giảm chi tiêu một cách thông minh - không phải bần tiện hay hoang phí, mà là đảm bảo giá trị sản phẩm không đổi nhưng chi phí tối thiểu.

Thứ ba là : họ rất giỏi quản trị rủi ro: trong môi trường hỗn loạn hiện nay, họ không dự báo chính xác được mọi thứ, mà xây dựng kịch bản và đủ kiến thức để ứng phó.

Giải pháp 'Siêu Lợi Suất' như của VIB hỗ trợ họ ở cả ba khía cạnh này. Về tăng thu, tiền trong tài khoản thanh toán liên tục sinh lời - lợi suất mỗi ngày đến 4,3%/năm là một nguồn thu thụ động đáng kể. Về tiết kiệm, nó khuyến khích họ không để tiền ngủ yên, mà biến khoản nhàn rỗi thành tài sản sinh lợi.

Với nhóm làm công ăn lương, họ đối mặt với hai bài toán lớn: duy trì cuộc sống hàng ngày và chuẩn bị cho tương lai, như mua nhà hay lo cho con cái. Cuộc sống hiện đại không chỉ là ăn no mặc ấm, mà còn bị cuốn theo xu hướng cá nhân hóa và thể hiện hóa - điều này tạo áp lực chi tiêu rất lớn. Nếu không kiểm soát tốt, họ dễ rơi vào nợ nần.

Giải pháp 'Siêu Lợi Suất' giúp họ ở chỗ:
Thứ nhất, nó tạo thói quen tiết kiệm từ những đồng tiền đầu tiên và có thể thực hành ngay. Khi không thể chi tiêu hoang phí và thấy tiền sinh lời mỗi ngày - dù chỉ vài chục nghìn - họ bắt đầu cân nhắc để thay đổi hành vi.

Thứ hai, về tăng thu, khoản lời tuy nhỏ ban đầu (vài chục nghìn, sau ít tháng có thể vài trăm nghìn) nhưng là nguồn thu thụ động, giúp họ tích lũy dần.

Thứ ba, về quản trị rủi ro, tính linh hoạt của tài khoản đảm bảo họ không bị rơi vào tình trạng thiếu thanh khoản khi cần chi đột xuất, như ốm đau hay học phí. Quan trọng hơn, nó giúp họ làm quen với thị trường tài chính, thay đổi mindset từ ‘tiêu hết tiền kiếm được’ sang ‘để tiền làm việc cho mình’. 

Đây là bước đầu để họ tiến lên tự doanh. Giới trẻ là nhóm khó thay đổi nhất,có thể chia làm hai thái cực: Nhóm tích cực tạo ra xu hướngvà có ý thức tích lũy. Nhóm tiêu cực thì lãng phí.Giải pháp tài chính như Siêu Lợi Suất giúp nhóm tích cực tối ưu hóa dòng thu và cắt giảm chi tiêu không cần thiết, biến khoản nhàn rỗi thành nguồn sinh lợi. 

Với nhóm tiêu cực, giải pháp tài chính này phải đủ hấp dẫn để cạnh tranh với các thói quen giải trí đơn thuần - tức là cần một cú sốc đủ mạnh để họ nhận thức rằng không quản trị tài chính sẽ phải trả giá.