Chuyên gia truyền thông Lê Quốc Vinh:

Ông Lê Quốc Vinh - Ảnh tư liệu

Đi tìm nguyên nhân của suy thoái đạo đức trong báo chí

Khi chúng tôi đang ráo riết chuẩn bị cho Giải thưởng âm nhạc Cống hiến, một vài nhà sản xuất âm nhạc gọi điện tỏ ra quan ngại vì được tin một nhà báo đang vận động bỏ phiếu cho “gà nhà” của anh ta. Mặc dù trấn an mọi người rằng Giải thưởng âm nhạc Cống hiến là giải thưởng uy tín và do các nhà báo bỏ phiếu trung thực, thâm tâm tôi tin rằng lời tố cáo đó không phải là không có cơ sở. Và trường hợp này không phải là hiếm.

Trong lĩnh vực giải trí, nhiều nhà báo nhận lời làm PR cho các ngôi sao. Nhiệm vụ của họ là nhờ bạn bè, đồng nghiệp lăngxê các ngôi sao mới nổi, hoặc truyền thông cho các sự kiện ra mắt album hoặc chương trình mới. Sẽ không có gì là nghiêm trọng nếu các nhà báo đó chỉ thuần túy lấn sân PR một chút, hỗ trợ cho bạn bè ruột một chút. Nhưng họ có thể lạm dụng vị trí của mình để viết những bài không trung thực, vượt quá sự thật hoặc tệ hơn là nói xấu đối thủ cạnh tranh.

Đạo đức và lợi ích kinh tế

Câu chuyện tương tự chuyển sang lĩnh vực kinh tế, thì vấn đề không chỉ còn đơn giản là lợi ích của vài nhân vật giải trí mà là những hợp đồng bạc tỉ, những lợi ích kinh doanh khổng lồ, hoặc là số phận của cả một doanh nghiệp. Trong giới truyền thông lan truyền danh tính của những nhóm có tổ chức, gồm một vài nhà báo, phóng viên cùng viết một lĩnh vực tập hợp nhau lại để cùng “đánh” hoặc cùng “cứu” cho các doanh nghiệp. Mà chủ yếu “đánh” là chính, vì chỉ khi bị đánh doanh nghiệp mới ý thức đầy đủ quyền lực của họ và đương nhiên phải ứng xử phù hợp để được “xử lý khủng hoảng”.

Thời tôi viết báo, phóng viên nghèo lắm. Còn bây giờ, chẳng hiếm các bạn nhà báo có xế hộp, có tài khoản nhiều tỉ trong ngân hàng. Có những nhà báo được doanh nghiệp nuôi dưỡng với mục đích chăm sóc cho hình ảnh của họ trên chính các tờ báo, chương trình truyền hình mà họ phụ trách.

Đó là những nhóm nhà báo riêng lẻ, nhưng cũng có những tờ báo mạng chủ trương lập hẳn bộ phận “xử lý khủng hoảng”, trực tiếp đề xuất với doanh nghiệp mua quảng cáo để đổi lại việc gỡ bỏ tin tức xấu trên chính tờ báo đó. Việc một vài cơ quan báo chí bị xử phạt thời gian gần đây, thậm chí có nhà báo bị bắt hoặc bị cơ quan công an thẩm vấn không nằm ngoài các vụ việc tương tự bị phát giác.

Tuy nhiên, phải nói rằng từ khi các báo và trang tin điện tử nở rộ như nấm sau mưa, cuộc chiến gạo tiền nằm ở số lượng người xem, thì một thứ báo chí khác đã ra đời. Đó là loại báo chí “câu view”, thì vấn đề đạo đức của báo chí trở nên nổi cộm hơn bao giờ hết. Tất cả hoạt động của tòa soạn, biên tập, phóng viên đều phục vụ cho mục đích gia tăng lượng độc giả, bất kể thủ đoạn nào. Từ rút tít giật gân đến moi móc chuyện lá cải, đời tư. Từ chọn chủ đề nóng đến "đánh hội đồng" doanh nghiệp. Rất nhiều bài báo hùa theo mạng xã hội, đăng tải thông tin không kiểm chứng. Nhiều doanh nghiệp đã phải hứng đủ hậu quả, thậm chí lâm vào tình trạng phá sản trước khi họ được minh oan.

Trong khi đó, rất nhiều câu chuyện của doanh nghiệp mang lại lợi ích thiết thực cho người tiêu dùng thì lại không được báo chí ủng hộ, chỉ vì chúng không mang lại lợi ích kinh tế cho cơ quan báo chí.

Nguyên nhân?

Thứ nhất, sự suy thoái về kinh tế của báo chí truyền thống (báo in, truyền hình) đang gây sức ép nặng nề về nguồn thu. Trong khi đó, báo chí điện tử, dù phát triển mạnh nhưng cũng chưa mang lại nguồn doanh thu quảng cáo đáng kể. Hầu hết các cơ quan báo chí đều phải mưu tính các giải pháp phát triển kinh doanh, và chấp nhận tạo ra các điều kiện kiếm tiền không trong sáng.

Nhiều cơ quan báo chí có chính sách khuyến khích phóng viên tham gia vào hoạt động kinh doanh, bán quảng cáo, thậm chí còn đặt mức khoán cho phóng viên bán quảng cáo hoặc phát hành. Các phóng viên, nhà báo đồng thời kiêm nhiệm người bán hàng sẽ không còn giữ được sự trong sáng, khách quan trong các đề tài mà họ theo đuổi.

Thứ hai, thu nhập của phóng viên vốn dĩ không cao. Ngoại trừ một vài tờ báo lớn, phần lớn các cơ quan báo chí chưa thể trả lương cố định cho nhà báo đủ cao để họ không phải quan tâm đến các nguồn thu khác. Trong khi đó, doanh nghiệp sẵn sàng tìm cách quan hệ với các nhà báo để có các bài viết có lợi mà không phải trả chi phí quảng cáo, từ đó tha hóa một bộ phận báo chí. Doanh nghiệp và nhiều người làm PR theo cách mua chuộc báo chí đang phải gánh chịu hậu quả của chính họ gây ra.

Thứ ba, một bộ phận lớn phóng viên, nhà báo được đào tạo về nghề, nhưng lại không trải qua những trường đời về đạo đức. Họ có thể viết tốt, nhưng lại thiếu cái tâm để lựa chọn vấn đề hữu ích, phù hợp với lợi ích chung của xã hội. Ngược lại, họ sẵn sàng lựa chọn con đường “đánh đấm”, làm khó cho doanh nghiệp hoặc những người nổi tiếng, thậm chí vùi dập các doanh nghiệp.

Thứ tư, không loại trừ một số lượng lớn các nhà báo, phóng viên yếu cả về nghiệp vụ báo chí. Vì thế, họ thiếu khả năng nhìn nhận vấn đề khách quan, điều tra đến ngọn nguồn của vấn đề, nên dễ sa vào phiến diện, một chiều. Đặc biệt, trong lĩnh vực kinh tế, môi trường, pháp lý... là những lĩnh vực đòi hỏi khả năng chuyên môn khá cao.

Kỷ niệm 90 năm báo chí cách mạng, chúng ta đang chứng kiến sự lớn mạnh của lực lượng báo chí, nhưng cũng nhìn thấy sự phân hóa ngày càng rõ rệt giữa các xu hướng làm báo và các nhóm lợi ích khác nhau trong báo chí. Khi mà ai cũng có thể làm báo, và ai cũng có thể tự cho mình cái quyền phán xét nhân danh báo chí thì bốn vấn đề trên cần phải nhanh chóng giải quyết triệt để, và một bộ tiêu chuẩn đạo đức báo chí lại càng cần phải đặt ra và tuân thủ.

* Nhà báo Nguyễn Mỹ Linh (VTV3):

Nhà báo Nguyễn Mỹ Linh - Ảnh tư liệu

Nhiều lần tôi sốc và buồn

Có những ngày tôi không đọc gì, có những ngày tôi cố để mình không vào Facebook, không lên báo mạng. Những ngày đó tôi gọi tên là “ăn kiêng” tinh thần. Tôi cũng làm báo, tôi yêu nghề và tôi nghĩ cũng nhiều nhà báo tự hào với nghề của mình nhưng để làm được thế, chắc chắn đều phải “ăn kiêng” tinh thần thường xuyên.

Thỉnh thoảng đọc đâu đó viết “bọn nhà báo”, “bọn truyền hình”... tôi thấy vừa buồn cười, vừa kỳ lạ. Sao ai cũng cho mình quyền phán xét phỉ nhổ, như mỗi sáng chúng ta không nhìn vào gương và tự hỏi mình có ích cho ai. Ừ thì đừng nặng nề với cuộc đời thế, sống đôi khi cũng như một quán tính thôi, nhưng sao không là một quán tính tốt đẹp mà là một quán tính hung hăng đầy khát máu?

Bạn có thể không đồng ý, bởi đồng ý sao được khi ta đột nhiên giật mình, đột nhiên cảm thấy như mình bị ám chỉ, đột nhiên thấy hình như có ai đó chỉ ra phần xấu xí mà mình ít nhiều đều có. Ừ, ai chẳng có phần xấu xí, chỉ có điều có muốn kiểm soát nó hay không mà thôi.

Tôi nhiều lần sốc, nhiều lần thấy buồn khi đọc những bài báo mà nội dung là sự xào xáo, vùi dập hoặc tung hô một cách nông cạn. Thật ra tôi thấy buồn hơn khi đọc những comment ở dưới, những status vô trách nhiệm trên Facebook, những sự gào thét tung hô hay phỉ nhổ chà đạp trên bàn phím - đôi khi chỉ cho những việc nhỏ, đôi khi cho những việc ta không hề biết và cho những đối tượng ta chưa hẳn căm ghét.

Làm báo tệ, có lúc do kém nghề, đôi khi do chọn lựa. Chọn lựa sai dẫn đến hành vi xấu. Cái xấu ấy là sự xấu có ý thức, vì miếng ăn vì cái mặc vì chút danh. Xấu thế thì có thể hiểu vì có nguyên nhân. Có những sự xấu khác nằm ở những comment, như một sự ghét bỏ vô thức, có một sự hằn học bản năng, có một khoái cảm kỳ lạ khi ta đi mà kẻ khác trượt chân ngã. Có một điều cũng kỳ lạ nữa là hầu hết tác giả của những comment đó đều trẻ. Họ trẻ, chưa có dấu tích khắc nghiệt của thời gian in dấu lên cuộc đời. Vậy điều gì khiến họ thành ra thế?! Điều gì khiến họ ác tự nhiên như một bản năng?

Đọc một bài báo nói về điều tốt đẹp, lướt xuống các comment, thể nào cũng nhặt ra không ít những comment đầy tính nghi ngờ. Cứ quan sát như vậy mới thấy thật ra trong sự tưởng như không liên quan giữa báo chí và đám đông đang hung hăng tự nhiên, ác bản năng ấy là một sự liên quan được xác lập không lời!

* Đạo diễn Lê Hoàng:

Đạo diễn Lê Hoàng

Không ít nhà báo làm “xã hội đen” trong giới nghệ sĩ

Đối với báo chí (tôi không phân biệt là báo chí truyền thống hay báo mạng, trang mạng, mạng xã hội), nghệ sĩ hiện nay luôn có hai thái độ: đề phòng và lợi dụng. Sự đề phòng là khá cao vì bất cứ chuyện gì của nghệ sĩ, báo chí cũng có khả năng thọc vào và gây hại cho họ.

Trước đây, nghệ sĩ phải có sản phẩm, phải làm được một bộ phim, một vở kịch, một album nhạc... thì báo chí mới quan tâm. Còn bây giờ thì khác, có khi hai ba năm trời không có sản phẩm nghệ thuật nào vẫn được báo chí săn đón. Nghệ sĩ ăn gì, mặc gì, yêu ai, bỏ ai... cũng được “lên báo”. Báo chí không phải cảnh sát, cũng không phải công cụ khủng bố nhưng vẫn khiến người ta rất sợ hãi, đề phòng cao độ.

Thấy được sự nhanh nhạy của báo chí ngày nay, nhiều nghệ sĩ đã biết dựa vào đó để lợi dụng, lăngxê tên tuổi cho bản thân. Ngày xưa, tư tưởng này tuyệt đối không có. Điều đáng nói là để có thể lợi dụng được báo chí, nghệ sĩ cũng phải có được sự giúp sức, bảo kê từ các nhà báo. Sao lại có chuyện nhà báo cũng là bầu sô, quản lý cho nghệ sĩ?

Ấy vậy mà có, có rất nhiều nữa là khác, công khai, không hề giấu giếm, cũng không ai cấm, ai nói. Những người này đã tạo nên một thế lực như “xã hội đen”, cùng với công cụ sẵn có và các mối quan hệ của mình gây nhiễu loạn thông tin không ít khiến các nghệ sĩ chân chính, tử tế thấy nản. Vì vậy, sự tin tưởng, yêu mến dành cho báo chí cũng ngày một ít.