Vườn ông Thượng sục sôi trong những ngày Cách mạng tháng 8 năm 1945 - Ảnh tư liệu

Năm 1862, sau khi chiếm Sài Gòn - Gia Định, người Pháp tổ chức quy hoạch lại Sài Gòn. Và vùng rừng cây nằm ven Sài Gòn và cánh đồng Mồ Mả hay đồng Mả Ngụy được quy hoạch làm khu vườn cây xanh.

Ranh giới của khu vườn nầy là góc đường Thiên Lý phía Tây (đường Cách Mạng Tháng Tám) và đường Thiên Lý Bắc Nam (đường Nguyễn Thị Minh Khai).

Đến năm 1868, khi bắt đầu xây dựng dinh Độc Lập (hồi ấy gọi là Dinh Norodom hay Dinh Toàn quyền) thì khu vườn trở thành vườn cây của dinh.

Và có lẽ cũng từ khi ấy, người Sài Gòn quen miệng gọi vườn cây của Dinh Norodom là vườn Ông Thượng.

Có nhà nghiên cứu cho rằng sở dĩ có tên Vườn Ông Thượng vì nơi đây từng là nơi Tả Quân Lê Văn Duyệt mở trường đá gà, sân khấu hát bội.

Tuy nhiên, cần nhớ rằng thời Quận công Lê Văn Duyệt làm Tổng trấn đất Gia Định thì dinh thự của ông nằm trong thành Gia Định, ước khoảng khu đất nay là Sở Ngoại vụ TPHCM. Và đất của Vườn Tao Đàn ngày nay nằm ở ngoài thành, ven theo đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa.

Là người lãnh đạo cao nhứt Gia Định-khi đó Gia Định là vùng đất kéo dài từ Bình Thuận đến Cà Mau, ông Lê Văn Duyệt đâu rảnh mà ra ngoại thành “vui chơi” hoài. Nếu có thì cũng tổ chức đâu đó trong thành, chớ mỗi lần ông lớn đi là bầu đoàn thê tử đông đảo rất mất công và tốn kém.

Phần nữa là từ khi ông mất cho đến khi Vườn Tao Đàn hình thành thời gian quá lâu, từ 1832 đến 1868, hơn 30 năm thì hai chữ “ông Thượng” có lẽ không dành cho ngài Tả quân.

Cái tên “Vườn Ông Thượng” có từ cuối thế kỷ 19. Rất có thể tên nầy xuất phát từ khi dinh Độc Lập xây cất xong trở thành dinh Thống đốc Nam Kỳ và vườn trở thành khu “vườn sau dinh”.

Xưa, dân gian quen gọi nơi cư ngụ hoặc làm việc của các quan lớn là “ông thượng”, “quan thượng”. Ví dụ, Nha nội vụ (Le Directeur de l’interiéur) được gọi một cách bình thường là “dinh quan Thượng lại” hoặc “Lại bộ thượng thơ”.

Xưa Gia Định Báo, tờ báo bằng chữ quốc ngữ đầu tiên của nước ta, được thực hiện và phát hành tại Nha nội vụ và chính tờ báo nầy viết “Ai muốn mua thì tới dinh quan Thượng lại tại Sài Gòn cho người ta biên tên, mua trót năm thì giá 20 francs, mua 6 tháng thì 10 francs, mà mua 3 tháng thì 5 francs”.

Như vậy, ba chữ “Vườn Ông Thượng” có lẽ không hề chỉ một ông quan tây hay ta cụ thể nào mà chỉ là cách “nói trỏng”, nói “xách mé” của dân gian về khu vườn của thành phố mà coi như là “của riêng” của các quan!

Đây cũng chỉ là ước đoán của chúng tôi rất mong những bực thức giả góp ý thêm.

Vườn Maurice Long 1948 (công viên Tao Đàn ngày nay) - Ảnh tư liệu.

Năm 1869, người Pháp mở con đường Miss Clavell (nay là đường Huyền Trân Công Chúa) tách khu vườn ra khỏi dinh Độc Lập.

Từ đó, Vườn hoa thành phố hay Vườn ông Thượng nằm gọn giữa bốn con đường Verdun (Lê Văn Duyệt nay là Cách mạng Tháng Tám) - Tabert (Nguyễn Du) - Chasseloup Laubat (Nguyễn Thị Minh Khai) và Miss Clavell chính thức có tên là “jardin de la ville” vườn hoa thành phố.

Trong vườn có một khoảng ở trung tâm được lót gạch, có lẽ vì vậy mà dân chúng lại gọi là Vườn Bờ Rô (préau tiếng Pháp nghĩa là "sân lót gạch"). Tuy nhiên cũng có có nguồn giải thích từ Bờ -rô xuất phát từ từ chữ jardin des beaux jeux mà ra. 

Đến năm 1955, sau khi người Pháp rút khỏi Việt Nam, vườn được chính quyền Sài Gòn đổi tên thành Vườn Tào Đàn và nay là Công viên Tao Đàn.

Vườn Tao Đàn rộng khoảng hơn 90.000m2 (trước khi xây dựng các cơ sở chung quanh thì vườn rộng 10 mẩu tây) với nhiều loại cây quí hiếm, lạ. Ví dụ như cây sa la ít được trồng ở các công viên trong thành phố.

Xưa Sài Gòn có đường Amiral Roze, tên một thống đốc Nam Kỳ, từ Lê Lai đến Nguyễn Du lúc đầu tên là Calmette, năm 1920 thì đổi tên thành Amiral Roze.

Từ đường Nguyễn Thị Minh Khai đến Kỳ Đồng có con đường đầu tiên mang tên “jardins” (vườn hoa). Giữa hai đường Roze và Jardin có một con đường nối xuyên qua vườn Ông Thượng.

Năm 1955, cả hai đường đều đổi tên, Roze thành Trương công Định, còn Jardin (từ năm 1897 mang tên là Larégnère) thành Đoàn Thị Điểm.

Từ ngày 18-4-1975 cả hai đường trở thành Trương Định nhưng đoạn đi qua vườn Tao Đàn vẫn còn ngăn cách. Đến năm 2003, hai con đường mới thông nhau thành một.

Sau năm 1975, Vườn Tao Đàn trở thành Công viên Văn Hoá và nơi đây ghi dấu kỷ niệm của biết bao người. Sáng sáng chiều chiều người già người trẻ ra đây để đi dạo, tập thể dục, hẹn hò, ngắm cảnh, hóng mát…

Từ năm 1985, Công viên Văn Hoá Tao Đàn là nơi đầu tiên “mở sân khấu ca nhạc ngoài trời” để biểu diễn phục vụ cho người dân yêu âm nhạc thành phố và người phụ trách sân khấu này là ông Lê Hoàng, nguyên Tổng biên tập báo Tuổi Trẻ. 

Ngày nay, Công viên là một địa điểm xanh quen thuộc của người dân thành phố đến đây ngắm cảnh, đi dạo, chơi thể thao, tham gia các hoạt động mỹ thuật, giải trí, hội hoa xuân...

Nhiều bạn trẻ chụp ảnh lưu niệm giữa thảm cỏ xanh ở Tao Đàn. Ảnh tư liệu.

Một gia đình chụp ảnh kỷ niệm khi tham quan Công viên Tao Đàn. Ảnh tư liệu.

*Xem kỳ 1: Vườn Tao Đàn và chuyện tình buồn ở chùa Từ Ân TẠI ĐÂY