Thủ tướng Nga Dmitry Medvedev (phải) cùng Phó thủ tướng Dmitry Rogozin trong lần kiểm tra sản phẩm của Công ty sản xuất vũ khí Promtechnologiya ở Matxcơva - Ảnh: Reuters

Khác với Mỹ, điện Kremlin kiểm soát gần như toàn bộ ngành công nghiệp quốc phòng và Tổng thống Vladimir Putin luôn tạo điều kiện để giúp đỡ “đứa con cưng” của ngân khố quốc gia.

Nga nằm trong số 23 quốc gia không bỏ phiếu ủng hộ hiệp ước quốc tế về mua bán vũ khí của Liên Hiệp Quốc.

Matxcơva đánh giá với khả năng có thêm những sửa đổi, hiệp ước có thể ngăn các công ty Nga tiếp cận một số thị trường, đồng thời cả việc Nga nhập vũ khí mới.

RIA Novosti dẫn thông báo của Tổng thống Putin cho biết giá trị vũ khí và khí tài xuất khẩu của Nga đạt 5,6 tỉ USD trong sáu tháng đầu năm 2014, bên cạnh đó số tiền đặt cọc cho các đơn hàng đang triển khai đã lên đến 50 tỉ USD.

Do kinh tế bị ảnh hưởng vì lệnh cấm vận, thời gian sắp tới Nga sẽ phải bằng mọi cách nâng cao kim ngạch xuất khẩu vũ khí của mình.

Thậm chí mới đây, lãnh đạo Tập đoàn quốc phòng nhà nước Rosoboronexport tuyên bố lệnh cấm vận phương Tây sẽ không ảnh hưởng nhiều đến việc xuất khẩu vũ khí của Nga.

Phát triển nhanh nhưng còn vấn đề

Sau khi Liên Xô tan rã, Nga đã xóa nợ mua vũ khí cho nhiều nước với số tiền lên gần 100 tỉ USD. Mặc dù phải trải qua một giai đoạn khủng hoảng về chính trị bắt đầu từ năm 1991, ngành xuất khẩu vũ khí vẫn mang về cho Nga khoảng 150 tỉ USD, và một nửa con số đó là trong bốn năm gần đây.

Tập đoàn quốc phòng nhà nước Rosoboronexport chiếm 80% thị phần xuất khẩu vũ khí của Nga, các công ty còn lại chủ yếu chuyên cung cấp dịch vụ bảo hành và linh kiện phụ trợ.

Đây là đặc thù khác với phương Tây, điện Kremlin toàn quyền đưa ra chính sách, đồng thời ký kết các đơn hàng vũ khí với nước ngoài.

Tuy vậy, ngoài những yếu tố thuận lợi, Nga cũng đang phải đối mặt với vấn đề không thể kiểm soát hết tình trạng tham nhũng, quản lý kém hay làm việc thiếu hiệu quả trong ngành công nghiệp quân sự.

“Công nghiệp quốc phòng Nga đang hồi phục từ tàn tích của kỷ nguyên Liên Xô. Tuy nhiên, những điểm yếu như thiết bị cũ kỹ, tổ chức không hiệu quả, tình trạng tham nhũng... đang hạn chế khả năng cạnh tranh của Nga với các nước phương Tây” - chuyên gia Perlo Freeman thuộc Viện Nghiên cứu hòa bình quốc tế Stockholm nhận xét.

Trong một động thái siết chặt kiểm soát, hồi tháng 9 Tổng thống Vladimir Putin đã đích thân nắm quyền Hội đồng Công nghiệp quân sự - cơ quan chuyên trách các hợp đồng xuất khẩu vũ khí - thay cho Phó thủ tướng Dmitry Rogozin.

Theo chuyên gia Ruslan Pukhov - giám đốc Trung tâm Phân tích chiến lược và công nghệ Matxcơva, những vấn đề trong ngành công nghiệp quốc phòng đã buộc ông Putin phải đích thân ra tay ghìm cương. “Là người đứng giữa phe công nghiệp và quân đội, ông Putin hiểu rõ hoàn cảnh và sự phức tạp trong quản lý, nhất là trong lúc khủng hoảng kinh tế hiện tại”.

Cạnh tranh khốc liệt

Một trong những thương vụ vũ khí gây ồn ào nhất của Nga thời gian gần đây là hợp đồng cung cấp hệ thống tên lửa phòng không S-300 cho chính quyền Tổng thống Bashar Al-Assad tại Syria. Dù với lý do các hợp đồng đã được ký kết trước khi cuộc nội chiến xảy ra và nghĩa vụ phải hoàn thành theo luật pháp quốc tế, Nga vẫn bị cho đang cố bảo vệ đồng minh của mình hơn là vì lợi ích kinh tế.

Trong thương vụ bán tên lửa S-300 trước đó cho Iran, tổng thống Nga Dmitry Medvedev khi đó đã phải nhượng bộ trước sức ép của phương Tây và ra lệnh hủy hợp đồng. Kết quả là Matxcơva phải đối mặt với vụ kiện đòi bồi thường 4 tỉ USD từ phía Tehran.

Một phân tích của Viện Nước Nga ngày nay chỉ ra cả hai yếu tố kinh tế lẫn địa chính trị đều có vai trò trong quyết định bảo vệ hợp đồng với Syria. Matxcơva không chỉ muốn bảo vệ lợi ích quốc gia mà còn muốn giữ uy tín để ghi điểm với những khách hàng tiềm năng.

Dù chiếm lĩnh thị trường khu vực Đông Nam Á và châu Á - Thái Bình Dương, Nga đang chịu áp lực cạnh tranh từ các nước Đông Âu, khối Liên Xô cũ, Israel... thậm chí là Trung Quốc, nước đang có những bước tiến mạnh mẽ trên thị trường vũ khí toàn cầu.

Hiện Nga chiếm 15% thị phần vũ khí tại khu vực Mỹ Latin và đang tiến hành đẩy mạnh hoạt động quảng bá của mình, tiêu biểu là màn trình diễn trong Hội chợ triển lãm kỹ thuật hàng không vũ trụ FIDAE-2014 hồi đầu năm.

“Miếng bánh” Mỹ Latin được giới công nghiệp quốc phòng Nga định giá khoảng 50 tỉ USD trong 10 năm tới, và hứa hẹn sẽ diễn ra cạnh tranh khốc liệt với các công ty vũ khí phương Tây lẫn Trung Quốc. Tháng 9 vừa rồi, Bộ Quốc phòng Peru đã thông báo khả năng đặt mua khoảng 140 xe tăng T-90 của Nga sau khi thử nghiệm thành công một mẫu T-90 hồi năm ngoái.

Châu Phi và Trung Đông cũng là những khách hàng của Nga dù chỉ chiếm 24% tổng giá trị xuất khẩu (lần lượt là 14% và 10%), thua xa 65% của châu Á - Thái Bình Dương. Trong năm 2013, Nga xuất khẩu vũ khí đi 65 nước, đồng thời ký hợp đồng hỗ trợ kỹ thuật quân sự với 89 quốc gia.