Phóng to

Nhà văn hóa Làng Cua - nơi những đứa trẻ tụ tập thi đố... nói ngang! - Ảnh: Vũ Bình

TT - "Nói gì mà ngang như... cua. Bực cả mình". Nhiều người đã phải vừa bực mình, vừa tức cười khi nói chuyện với người dân làng Cua, còn gọi là làng Phụng Pháp, xã Tân Mỹ, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. Làm người khác tức cành hông mà vẫn phải phì cười, đó là cái duyên của người Phụng Pháp.

Kỳ 1: "Cả làng nói khoác"

"Phải mà không phải"

Gặp mấy đứa trẻ đang chơi bắn bi trước sân đình làng, tôi hỏi thăm: "Các cháu có phải dân làng Phụng Pháp không?". Một cậu bé gương mặt lém lỉnh trả lời: "Vừa là Phụng Pháp vừa không Phụng Pháp ạ”. "Sao kỳ vậy?" - tôi thắc mắc. "Vì chúng con là dân làng Cua ạ”. Khi hỏi thăm đường: "Từ đây đến nhà trưởng thôn còn xa không cháu?". "Vừa xa lại vừa gần chú ạ”. Tôi bắt đầu cảm thấy bực mình. "Đường thì vẫn thế thôi. Nhưng chú đi chậm thì xa, đi nhanh thì gần". Đám trẻ hò reo khi tôi mắc lỡm chúng.

Ghé vào nhà trưởng thôn Hoàng Văn Chính hỏi về bí quyết nói ngang của người làng Cua, ông Chính lắc đầu: "Tôi có phải là người làng Cua đâu mà hỏi". Tôi chưng hửng: "Vậy trưởng thôn dân làng nào?". Trưởng thôn lại tỉnh bơ: "Dân làng này chứ làng nào?". Ông Chính cười khà khà, nâng cốc trà: "Tôi từng đi bộ đội, làm ruộng ở bên Bắc Ninh nên vừa là người Phụng Pháp lại vừa không. Tôi thích trả lời sao cũng được, dân làng Cua là như vậy đấy!".

Ông Chính kể mới tháng trước có một gia đình từ làng khác đến dạm hỏi vợ cho con trai mình. Nhưng nói chuyện với bên nhà gái được nửa buổi thì bực mình quá chịu không nổi phải bỏ về. Ông bố kéo cậu con trai ra cổng: "Chẳng cưới xin gì nữa. Nhà gì mà nói ngang như cua ấy". Hỏi ra mới biết khi ông bố và cậu con trai vừa đến bên nhà gái, ông bố chào hai ông bà sui gia tương lai: "Tôi chào anh chị”. Ông bố cô gái bắt bẻ ngay: "Sao lại là anh chị. Biết tuổi vợ, chồng tôi thế nào mà xưng hô anh, chị?". Đến khi gặp một cụ già từ vườn sau bước vào, ông sui trai hỏi nhỏ sui gái: "Cụ là bố vợ hay bố đẻ của bác thế?". "Bố vợ đấy nhưng lại là bố đẻ”. "Bố vợ là bố vợ, bố đẻ là bố đẻ chứ lại?". "Còn sao nữa, bố vợ tôi nhưng là bố đẻ của em vợ tôi!".

"Nhiều vụ làm ăn, cưới xin, dạm hỏi suýt phải dở dang vì cách nói chuyện của dân làng Cua đấy. Nói ngang như cua là truyền thống xưa nay của làng này rồi, không bỏ được", ông Chính nói. Ngay cả dân làng Cua đi nơi khác cũng bị nhận ra ngay vì cách nói làm người khác tức sôi cả ruột. Nhưng nếu đã hiểu người làng Cua và cách nói ngang của làng này thì sẽ không còn bực mình nữa. Ông Chính phân bua: "Bởi vì cách nói ngang của dân làng Cua chủ yếu chỉ để khôi hài, tếu táo cho vui vẻ cả làng thôi".

"Cua thì phải ngang"

Phóng to

Cụ Hoàng Ân - “tiền bối” làng nói ngang như cua - Ảnh: Vũ Bình

Cụ Hoàng Ân, 76 tuổi, một trong những người được dân làng tôn xưng là sư tổ món nói ngang làng Phụng Pháp, bảo: "Theo sử sách thì ngày xưa làng có cua ngon nổi tiếng, nấu canh cua tiến vua nên được gọi làng Cua. Nhưng nguyên nhân sâu xa còn vì cách nói ngang từ hàng ngàn năm nay của dân Phụng Pháp mà tên làng được gọi làng Cua. "Nói ngang như làng Cua" trở thành thành ngữ nổi tiếng không chỉ của xứ Bắc Giang mà còn lan ra khắp xứ Bắc".

Cụ Ân nói: "Đã là cua thì phải ngang. Nói ngang nhưng phải làm người ta thấy hợp lý, không cãi được phải phát cười thì mới là bí quyết của người làng Cua". Điều quan trọng của nghệ thuật nói ngang làng Cua còn ở chỗ phải ứng khẩu được thật nhanh, trong mọi tình huống đều có thể đối đáp, trả lời ngay được. Lạ một điều là dân Phụng Pháp quanh năm gắn bó với đồng ruộng, con trâu, cái cày, học vấn phần lớn đều khá thấp vậy mà nghệ thuật nói ngang về câu chữ rất sành điệu. Dân có học của các làng khác qua dùng câu chữ nói chuyện ngang không lại đành ra về mà tâm phục khẩu phục.

Làng Cua (Phụng Pháp) ngày xưa thuộc tổng Mỹ Cầu, phủ Lạng Thương nay thuộc xã Tân Mỹ, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. Cách nói ngang của người Phụng Pháp còn được gọi là nghệ thuật nói nước đôi, đòi hỏi phải tư duy nhạy, có góc cạnh, nhìn vấn đề, sự vật trên phương diện đối lập nhau hoặc lật ngược vấn đề và được xem là văn hóa đặc sắc riêng của vùng Kinh Bắc cổ.

Ngay cả dân Phụng Pháp cũng không biết cách nói chuyện "ngang như cua" xuất hiện từ bao giờ, đã truyền bao nhiêu đời, xuất phát từ đâu? Ông tổ là những ai? Nhưng từ người già đến trẻ con trong làng, người nào cũng có cách nói chuyện rất ngang như nhau. Chỉ hơn nhau về mức độ, tài cao, thấp. Ngay trong đình làng vẫn còn những tấm bia cổ lưu giữ những điển tích, những câu chuyện, bí quyết nói ngang được lưu truyền từ bao thế hệ của làng.

Cụ Ân nói để những bí quyết nói ngang của làng Cua không bị thất truyền, người dân làng Cua có "hương ước" thỏa thuận với nhau rằng dù đi đâu, làm công việc gì thì vẫn phải giữ truyền thống nói ngang của làng. Nghe cách nói ngang là biết họ hàng, thôn xóm. Nhưng tùy nơi, tùy vùng, tùy đối tượng tiếp xúc mà cách nói ngang được cách tân cho hợp lý. Cụ Ân bảo cụ và những người cao tuổi trong làng đang sưu tập và ghi lại thành những cuốn sách về nghệ thuật nói ngang và những cách nói tiêu biểu của người trong làng.

Tôi theo anh Chính ra sân đình tham dự hội diễn hát chèo và hội thi "Nói ngang - mừng xuân" của làng. Ngồi cạnh chúng tôi là hai chị em gái người trong thôn. Xem diễn văn nghệ một lúc, cô chị hỏi cô em: "Muốn về chưa?". "Em vừa muốn về, vừa muốn ở. Buồn ngủ quá, vừa muốn về ngủ cho sướng mắt, vừa muốn ở xem văn nghệ hay quá”. Cô chị nhẹ nhàng đáp: "Thì cứ ở đây, vừa xem vừa ngủ, được cả hai đàng". Cả hai chị em cùng phá ra cười.

______________

Không nói ngang mà chỉ ôn tồn, nhỏ nhẹ và xem ra rất thật thà, vậy mà người nghe chỉ muốn "nổi xung thiên", đó là cách nói của dân làng Can Vũ (Bắc Ninh).

Và họ - người dân làng nơi đây - không chỉ "nói tức" mà bây giờ dùng cả hát quan họ giao duyên để "hát tức".

Kỳ 3: Bực mình với Can Vũ