Ông Tuấn giới thiệu giạ đong lúa - Ảnh: Mạnh Hoài Nam

Bộ sưu tập tam nông - Ảnh: Mạnh Hoài Nam

Câu dân ca “Đất Đồng Xuân mía đường bát ngát” để chỉ đây là xứ sở mía đường. Trước người dân vùng này dùng che bằng gỗ ép mía rồi nấu đường cát, đường đen. Che ép mía làm từ gỗ cây say, một loại cây rừng rất cứng. Sau một thời gian, máy ép mía ra đời rồi đến nay nhà máy đường mọc lên, những bộ che ép mía bỏ mục.

“Cách đây 15 năm, có lần tôi đi chơi thấy nhà một người cũng ở thị trấn La Hai bỏ lăn lóc bộ che sau hè, lâu ngày đất đá lấp gần nửa, tôi hỏi mua về” - ông Tuấn kể. Sau đó năm năm, có lần ông lên huyện Krông Pa (Gia Lai) cũng thấy bộ che ép mía bằng gỗ, chủ nhà bỏ cạnh chuồng bò, ông hỏi mua về, có cả dây nài.

Bộ che gồm một ống che đực và hai ống che cái, máng mâm, khẩu, trụ, dây nài và đòn gánh. Phần trên của che đục đẽo thành những khớp răng gọi là tai che (nhông) để bám vào xoay tròn.

Kỹ thuật đục đẽo ra bộ nhông thật khớp đòi hỏi người thợ có tay nghề cao, làm ròng rã cả năm trời. Hai ống che cái gồm một ống che cây và ống che bã. Trên đầu ống che đực nhô cao hơn hai ống che cái, nơi ấy gắn dây nài nối với đòn gánh mắc vào vai trâu bò. Máng là phần dưới của ba ống che hứng nước mía chảy ra chỗ lu chứa, khẩu là nơi “kẹp cổ” ba ống che.

Ngày trước, mỗi năm sau tháng 2 là người dân Đồng Xuân cất chòi che để nấu đường. Chòi che thường được cất trên một đám đất trống gần những đám mía. Phía trong chòi che đặt che ép mía, ở đó lúc nào cũng có ba người: người đánh trâu bò đi xoay tròn, hai người kia châm mía kiêm luôn khâu rút bã. Còn lò che là nơi nấu đường, thường dùng ba chảo.

Về cấu trúc lò che, một đầu lò có cửa nhỏ để thông khói, đầu kia là cửa hình chữ nhật dùng để đưa chà hay bã mía khô vào chụm. Thời đó nấu hai loại đường, đường đen (gọi là đường trầm) và đường cát.

Cánh đồng Phú Yên là vựa lúa của miền Trung. Ngày trước người làm thuê được chủ thuê trả bằng lúa, đong bằng giạ. Cái giạ lúa “đầu to, đít túm” làm bằng năm miếng gỗ có hình thang. Một giạ lúa bây giờ cân nặng khoảng 8kg. Cái quạt lúa có khung làm bằng tre, phất giấy bên ngoài.

Ngày mùa thu hoạch, phụ nữ bưng thúng làm từ da bò phơi khô giơ lúa, còn đàn ông quạt tạo gió cho bay lúa lép, lúa lừng. Cái giỏ cần xé là để ngựa thồ lúa khô về nhà.

Ông Tuấn cho hay trước đây có người đến hỏi mua bộ tam nông này nhưng ông không bán. “Lớp trẻ thời bây giờ không ai biết giạ lúa, bộ che. Che ép mía được xem là “tổ tiên” nghề làm đường mía. Tôi sưu tập trưng bày nơi quán cà phê để lớp trẻ đến xem và biết được” - ông giải thích.