Thật ra, vụ kiện đã được thụ lý án từ tháng 2-2006. Thế nhưng, do tính chất phức tạp của vụ việc nên toà phải mất gần một năm ròng để đưa ra xét xử, và phải mất hai ngày để nghị án. Rốt cuộc, kết quả là: cho dù đã có phán quyết, song cả bên đương sự lẫn người thực thi pháp luật đều lúng túng trước những rắc rối cụ thể, thực tế của câu chuyện bản quyền…

Đâu là giới hạn của “trích dẫn” và xâm phạm quyền tác giả?

“Ngòi nổ” vụ kiện bắt đầu từ việc nguyên đơn - ông Nguyễn Quảng Tuân cho rằng ông Đào Thái Tôn đã sử dụng bốn tác phẩm báo chí của ông Tuân để in thành sách Văn bản truyện Kiều - Nghiên cứu và thảo luận (NXB Hội nhà văn, Trung tâm Văn hóa và Ngôn ngữ Đông Tây, in năm 2001; tái bản năm 2003) mà không xin phép. Vì vậy, ông Tuân yêu cầu ông Tôn phải công khai xin lỗi ông trên các phương tiện thông tin đại chúng và bồi thường thiệt hại (vật chất lẫn tinh thần) 75 triệu đồng.

Thế nhưng, câu chuyện không đơn giản chỉ là “xin phép” hay “không xin phép” để có thể kết luận một cách chóng vánh là: không xin phép thì xâm phạm tác quyền và có xin phép tức là không xâm phạm! Thế nên, phán quyết của TAND TP Hà Nội mới không làm thỏa mãn người trong cuộc và cả người tham dự phiên tòa, đến nỗi cả bên nguyên lẫn bên bị đều lăm le kiện tiếp.

Theo phán quyết, ông Đào Thái Tôn phải bồi thường 25 triệu đồng tiền xâm phạm bản quyền cho ông Nguyễn Quảng Tuân, đồng thời phải trả 1.045.400 đồng nhuận bút bốn bài báo cho ông Tuân mà ông Tôn đã sử dụng. Ngoài ra, ông Tôn phải công khai xin lỗi ông Tuân tại nhà riêng của ông Tuân và phải trả 3.730.000 đồng án phí cho toà.

Tuy nhiên, tòa đã bỏ qua điểm mấu chốt là việc ông Tôn cho in bốn bài viết của ông Tuân mà không xin phép thì được coi là hành vi “trích dẫn hợp lý” hay “không hợp lý”? Mà nếu là “trích dẫn hợp lý” (chữ dùng trong Luật Sở hữu trí tuệ bắt đầu có hiệu lực từ 1-7-2006) thì không bị coi là xâm phạm tác quyền, và ngược lại. Vậy vấn đề là trích dẫn ở mức độ nào thì được coi là “hợp lý” và mức độ nào là “không hợp lý”? Trích dẫn một câu, một chữ, một đoạn trong tác phẩm, hay trích dẫn cả tác phẩm có được coi là “hợp lý” không? Và nếu coi việc trích dẫn nguyên vẹn cả một tác phẩm để minh họa, bình chú trong một tác phẩm khác là hợp lý thì phán quyết của toà sơ thẩm e là hơi khiên cưỡng! Thế nhưng, đáng tiếc là các bên liên quan đều không giải đáp được khúc mắc này.

Bởi lẽ, Cục Bản quyền tác giả văn học nghệ thuật, cơ quan chuyên trách về bản quyền, thì hiểu rằng theo Luật Sở hữu trí tuệ 2005, hễ không xin phép mà tự tiện sử dụng tác phẩm là xâm phạm tác quyền.

Trong khi đó, luật sư bào chữa của ông Tôn thì lại hiểu rằng hành vi của ông Tôn là “trích dẫn hợp lý”. Bởi việc đăng nguyên vẹn bốn bài báo của ông Tuân (khoảng 50 trang in) chỉ là nguyên liệu để ông Tôn sáng tạo ra 82 lời bình chú (cũng xấp xỉ 50 trang) chỉ ra những sai lầm, non kém của ông Tuân. Hơn nữa, mục đích công bố bốn bài báo của ông Tuân chỉ để phục vụ tranh luận khoa học. Nếu đặt bốn bài báo của ông Tuân trong tương quan với cuốn sách “Văn bản truyện Kiều - Nghiên cứu và thảo luận” và với 82 lời bình chú của ông Tôn thì có thể thấy rõ “tính sáng tạo” của ông Tôn…

Ngoài ra, ông Tôn vẫn để nguyên tên ông Tuân, không hề sửa chữa bất kỳ câu chữ nào của ông Tuân, cũng không hề mạo danh. Do vậy, căn cứ theo Bộ Luật Dân sự năm 1995 và Nghị đinh hướng dẫn thi hành (người sưu tầm tác phẩm đã công bố của người khác để làm tuyển tập, hợp tuyển, sắp xếp theo một chủ đề nhất định, có tính sáng tạo thì được công nhận là tác giả của tuyển tập hoặc hợp tuyển; và quyền tác giả này không làm ảnh hưởng đến quyền của tác giả tác phẩm gốc) thì ông Tôn không vi phạm.

Mặt khác, cũng theo Luật Sở hữu trí tuệ 2005, khi trích dẫn hợp lý các tác phẩm đã công bố trên phương tiện thông tin đại chúng mà không làm sai ý tác giả, để bình luận hoặc minh họa trong tác phẩm của mình thì người sử dụng không phải xin phép, cũng không phải trả tiền nhuận bút hay thù lao.

Vậy, phải hiểu thế nào đây? Hay là muốn hiểu cách nào thì cũng… đúng?!

Luật cũng “vênh” nhau!

Sự thực, vụ kiện bản quyền giữa ông Tôn và Tuân không đơn giản chỉ là chuyện của hai ông. Bởi, trong các tác phẩm nghiên cứu, biên khảo, trích dẫn là loại tài liệu (tương đối) quan trọng và hầu như không thể vắng mặt, cho dù trích dẫn với mục đích nào chăng nữa (minh hoạ cho một nhận định, hay phê phán một luận điểm…). Vả lại, trên thực tế, phần lớn giới khoa học xã hội & nhân văn của ta (nếu không muốn nói là toàn bộ), không thể viết sách mà không cần đến bất kỳ một trích dẫn, hay nguồn tài liệu tham khảo nào! Vì thế, mối bận tâm hàng đầu sẽ là sử dụng trích dẫn thế nào để không bị… rắc rối?!

Thế mà, các văn bản quy phạm pháp luật lại không ăn khớp với nhau. Đơn cử trong Bộ luật Dân sự chỉ có cụm từ “trích dẫn”, mà không hề có từ “hợp lý”. Hai từ “hợp lý” mới chỉ xuất hiện trong Luật Sở hữu trí tuệ, song cũng không được giải thích rõ ràng trong Nghị định hướng dẫn thi hành, dẫn đến việc “sư nói sư phải, vãi nói vãi hay”.

Mặt khác, trong Nghị định hướng dẫn Luật Sở hữu trí tuệ 2005, cũng nói: Mọi hành vi xâm phạm quyền tác giả trước ngày Luật 2005 có hiệu lực sẽ được xử lý theo quy định của pháp luật có giá trị hiện hành vào thời điểm xảy ra vi phạm. Nếu hiểu theo Nghị định này có nghĩa là vụ việc của ông Tôn phải được xử theo Bộ Luật Dân sự 1995. Mà căn cứ vào điều khoản giới hạn quyền tác giả của Bộ luật Dân sự 1995 (vì sách của ông Tôn xuất bản năm 2001, tức vẫn chịu sự điều chỉnh của luật) và nghị định hướng dẫn thi hành, thì ông Tôn sẽ không bị coi là xâm phạm tác quyền! Song, nếu hiểu theo luật 2005, như cách hiểu của toà sơ thẩm, bỏ qua sự phân tích “trích dẫn hợp lý” hay “không hợp lý” thì tình thế lại xoay ngược 180 độ!

Bất đồng với phán quyết của toà sơ thẩm, cũng không tâm phục khẩu phục ý kiến của Cục Bản quyền, ông Đào Thái Tôn đang xúc tiến mọi thủ tục kiện lên toà phúc thẩm. Chưa biết toà phúc thẩm nghị án ra sao, song qua vụ kiện hy hữu này (lần đầu tiên chuyện cơm chẳng lành, canh chẳng ngọt của giới học thuật chuyển từ mặt báo sang pháp đình), đã làm lộ rõ những bất ổn trong các văn bản quy phạm pháp luật, cũng như hiểu biết hời hợt của người trong cuộc, cả cơ quan quản lý lẫn người thực thi về bản quyền…