Đối với nhiều lĩnh vực, pháp luật quy định cấm nhiều hành vi nhưng cũng có các hình thức chế tài khác khi hành vi xảy ra vì nhiều lý do. Việc chế tài xây dựng trái phép cũng không ngoại lệ. Tuy nhiên, việc nộp tiền để “chuộc” công trình sai phép theo đề xuất của Bộ Xây dựng là khó khả thi, kém thuyết phục.

Thứ nhất, theo các chuyên gia, chỉ khi nào có quy hoạch chi tiết 1/500 hay thiết kế đô thị thì thông tin quy hoạch mới được pháp quy. Nói cách khác, trong bối cảnh hiện nay nhiều địa phương quy hoạch chưa rõ ràng; hầu hết công trình, dự án được xây dựng từ thông tin quy hoạch có được do “thỏa thuận” giữa nhà đầu tư và cơ quan quản lý quy hoạch kiến trúc, nói khác hơn là theo cơ chế “xin-cho”. Như vậy, công trình xây dựng trái phép được xem là phù hợp quy hoạch hay không để có thể nộp tiền “chuộc” mà không phải tháo dỡ rất dễ là hồi kết của câu chuyện “xin-cho” khác. Lo ngại tình trạng “đi đêm” giữa chủ đầu tư và nhà quản lý xem ra không phải không có cơ sở.

Thứ hai, một trong những nguyên nhân dẫn đến đề xuất nộp tiền “chuộc” công trình sai phép, theo Bộ Xây dựng, là nếu tháo dỡ phần vi phạm sẽ ảnh hưởng đến toàn bộ kết cấu công trình. Lý do này không thật thuyết phục dư luận, đặc biệt giới nghề. Ngoại trừ công trình có cấu tạo và kết cấu liên hoàn đặc biệt, việc tháo dỡ một bộ phận vi phạm (thường là rất nhỏ so với cả công trình) không phải bao giờ cũng ảnh hưởng toàn bộ kết cấu công trình. Ngược lại, khi cho tồn tại phần xây dựng sai phép theo hướng tăng tầng, thêm diện tích, liệu cơ quan chức năng có thể đảm bảo công trình tuyệt đối an toàn, bởi phần vi phạm đã không nằm trong dự liệu của giải pháp kết cấu được tính toán và phê duyệt, tức nằm ngoài giới hạn an toàn tính toán (?!).

Thứ ba, quy định nói trên không khéo triệt tiêu vai trò, chức năng của thanh tra xây dựng là kịp thời phát hiện những vi phạm trong xây dựng, trong đó có xây dựng trái phép. Trường hợp phát hiện công trình đang xây trái phép, thanh tra xây dựng rất khó xử lý khi mà quy định (theo dự thảo) đã “bật đèn xanh” cho công trình “được quyền” sai phạm, bởi sau đó sẽ được “hợp thức hóa” bằng cách... nộp tiền. Nên chăng quy định nộp tiền chỉ áp dụng đối với công trình sai phạm “đã rồi”, không nên áp dụng cho công trình đang xây dựng và bị phát hiện sai phạm. Và như vậy, có cần thêm quy định để xử lý công trình đang xây dựng bị phát hiện sai phạm theo hướng tránh “giẫm chân” giải pháp nộp tiền “chuộc” đã nêu (!?).

Cuối cùng, có vẻ khi quy định xử phạt công trình xây dựng trái phép bằng cách nộp tiền “chuộc”, cơ quan chức năng chưa tính hết những vi phạm trong xây dựng. Bởi lẽ, khi đề xuất, theo lãnh đạo Thanh tra Bộ Xây dựng, chỉ áp dụng cho công trình vi phạm theo hướng tăng thêm (số tầng, diện tích), nhưng thực tế vi phạm trật tự xây dựng luôn diễn biến phức tạp với vô số biểu hiện khác nhau. Từ sai thiết kế (thay đổi vị trí, công năng các bộ phận công trình nhưng không tăng diện tích), không tăng tầng và diện tích nhưng thay đổi (tăng, giảm) chiều cao công trình, đặc biệt là sai thiết kế theo hướng giảm tầng và diện tích. Cạnh đó, không hẳn việc xây dựng tăng thêm (tức xây dựng trái phép) nào cũng nhằm tăng thêm lợi nhuận, đặc biệt là công trình nhà ở riêng lẻ với mục đích thuần túy để ở.

Tình trạng vi phạm trật tự xây dựng vẫn phức tạp trong khi việc xử lý còn nhiều bất cập. Một quy định mới về xử phạt vi phạm trong trật tự xây dựng theo hướng nghiêm khắc, phù hợp thực tế nhằm lập lại trật tự trong xây dựng là điều dư luận đang mong mỏi. Quy định cũng cần tính khả thi cao và đặc biệt tránh tạo ra tâm lý có thể dùng tiền, thậm chí nhiều tiền để “chuộc” sai phạm. Thật là nguy hiểm khi tâm lý đó tồn tại trong xã hội, hậu quả là pháp luật bị khinh nhờn.