Trong nghiên cứu chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, Phòng Thương mại và công nghiệp VN chỉ ra rằng doanh nghiệp được khảo sát khẳng định có tới trên 40% số lần bị cắt điện không báo trước. Cung cấp điện kiểu này làm “thượng đế” bị thiệt hại trăm bề nhưng người sử dụng điện khó lòng khiếu nại ngành điện.

Khi giá cả theo thị trường cũng kèm theo yêu cầu khắc nghiệt, đó là bên cung ứng không đảm bảo chất lượng sản phẩm, không giữ được chữ tín sẽ bị đào thải hoặc chế tài. Thế nhưng, dù theo thị trường, tới đây việc cung cấp điện chủ yếu vẫn do Tập đoàn Điện lực VN (EVN) thực hiện. Người tiêu dùng không có sự lựa chọn nào khác, do vậy cũng không có chuyện đào thải, chọn nhà cung cấp điện khác. Vì vậy, nếu không quyết liệt sẽ khó lòng có được sự sòng phẳng giữa nhà cung cấp EVN với người tiêu dùng.

Thế nhưng dù bất cứ lý do gì, kể cả do đặc thù ngành điện chưa có ngay thị trường cạnh tranh, thì người tiêu dùng khi mua điện theo thị trường cũng có quyền đòi hỏi có sự công bằng. Sự công bằng, đầu tiên đó là phải phản ánh đúng và hợp lý chi phí đầu vào, tổn thất điện. Kế đến là chất lượng điện cung cấp phải được đảm bảo.

Sự công bằng đó chỉ có được khi cơ chế giám sát đủ mạnh, kiên quyết để người tiêu dùng được mua điện đúng giá và được đền bù thỏa đáng cho thiệt hại gây ra do lỗi của ngành điện. Đây là đòi hỏi từ thực tiễn vì đã có thời điểm một số điện lực địa phương cung ứng điện vượt định mức phân bổ để tăng doanh thu khiến hệ thống quá tải, phải cắt điện đột xuất. Lỗi do ngành điện, thiệt hại là có, Bộ Công thương vào cuộc nhưng việc nạn nhân được đền vẫn chỉ là... ảo tưởng.

Một điểm cũng cần rõ ràng đó là sự minh bạch trong điều tiết giá điện. Điều dễ dàng nhận ra là cơ chế điều hành giá điện theo thị trường giống cách điều hành giá xăng dầu. Chi phí đầu vào tăng 5% thì được tăng nếu cơ quan chức năng đồng ý. Trường hợp đặc biệt thì cơ quan chức năng không cho tăng giá. Một quỹ bình ổn, lấy trực tiếp từ tiền điện người dân đóng, sẽ được lập ra. Song cơ chế điều hành xăng dầu đã bộc lộ nhiều bất cập thì việc áp dụng cơ chế này cho giá điện cần được điều chỉnh.

Tránh tình trạng giá tăng thì nhanh nhưng khi giá giảm thì mãi không thấy giảm... Quỹ bình ổn giá điện cũng phải được công khai để người tiêu dùng tham gia giám sát, tránh trường hợp cơ quan chức năng bảo còn, đơn vị kinh doanh nói đã hết từ... lâu lắm và người tiêu dùng thì giá tăng hay giảm, lúc nào cũng phải đóng góp như đã xảy ra với xăng dầu.

Cuối cùng, khi giá điện không còn bao cấp, điều quan trọng hàng đầu là phải có cạnh tranh để tạo sức ép buộc các doanh nghiệp cung ứng phải hạ giá thành, vào cuộc đua giảm giá. Viễn thông một thời độc quyền nay cũng đã có cạnh tranh. Đề án tái cơ cấu ngành điện của Bộ Công thương trình Chính phủ cách đây hai năm, theo hướng tách nhỏ EVN, cần sớm câu trả lời rốt ráo. Bộ Công thương khi trả lời chất vấn báo chí đã nói sẽ tách nhà máy điện ra khỏi EVN, thành lập các tổng công ty phát điện, nhưng “tạm thời” các tổng công ty này vẫn... nằm trong EVN.

Dư luận cần câu trả lời cụ thể “tạm thời” là đến bao giờ. Sẽ không phải là tách mà là lập các tổng công ty tạo sức mạnh hơn cho EVN. Nếu cứ để EVN chi phối các tổng công ty thì các tổng công ty phát điện sẽ không bao giờ chịu “lớn”. Và sẽ rất khó có thị trường cạnh tranh thật sự nếu còn một “ông lớn” giữ quyền chi phối cả về số nhà máy phát điện, quyền ra giá mua điện và cả quyền làm đường dây để tải điện mua từ các nhà máy điện độc lập...