Kỳ 1: Quyền của người nghèo

“Cuộc chiến” đầy căng thẳng giữa chính phủ các nước thuộc thế giới thứ 3 vì quyền tiếp cận cơ hội chữa bệnh của người nghèo và các tập đoàn dược phẩm khổng lồ trên thế giới vì bản quyền sở hữu trí tuệ.

Phóng to

Người châu Âu biểu tình trước trụ sở EU ở Brussels (Bỉ) hôm 2-12 nhằm đòi tiếp tục được tiếp cận thuốc giá rẻ từ Ấn Độ - Ảnh: Getty Images

Phóng to

Phải được tận hưởng tiêu chuẩn y tế

Từ cuối năm 2008, hải quan Hà Lan và Đức đã thu giữ hàng chục kiện hàng thuốc giá rẻ (generic drug) do Brazil và Ấn Độ xuất khẩu đến hàng loạt quốc gia nghèo. EU tuyên bố các vụ thu giữ là “hợp lý” và “cần thiết” nhằm trấn áp “thuốc giả có khả năng đe dọa tính mạng người bệnh”.

Ngược lại, Brazil và Ấn Độ khẳng định hành vi của Hà Lan và Đức không chỉ vi phạm quy định của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) mà còn trực tiếp tước đi của người bệnh ở các nước nghèo quyền tiếp cận thuốc giá rẻ.

Trong số các lô hàng bị Hà Lan và Đức thu giữ có thuốc trị bệnh AIDS, bệnh tim, tâm thần phân liệt và mất trí. Có lần hải quan Hà Lan thu giữ một lô hàng thuốc losartan trị bệnh cao huyết áp, do Ấn Độ sản xuất và xuất khẩu qua đường Hà Lan đến Brazil. Chính quyền Hà Lan đã giữ lại kiện hàng ở cảng Rotterdam trong 36 ngày rồi chuyển trả lại Ấn Độ.

EU tuyên bố các vụ thu giữ thuốc giá rẻ là nhằm trấn áp thuốc giả và khẳng định EU có quyền thu giữ các loại thuốc khi chúng đi vào EU, kể cả khi không được tiêu thụ ở các nước khu vực.

EU cho biết hành động của tổ chức này phù hợp với điều 51 của Hiệp định về quyền sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực thương mại (TRIPS). Theo điều luật này, các thành viên TRIPS có quyền tạm giữ các loại hàng hóa nếu có bằng chứng để nghi ngờ chúng là hàng giả.

EU cũng lớn tiếng khẳng định tổ chức này có quyền bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và bởi bản quyền thuốc losartan tồn tại ở EU, việc thu giữ và điều tra thuốc losartan nhập vào EU là cần thiết. Trên thực tế, tập đoàn dược Du Pont Merck sở hữu quyền sở hữu trí tuệ thuốc losartan ở các thị trường châu Âu và độc quyền hạn chế sản xuất, sử dụng, bán hoặc phân phối loại thuốc này trong phạm vi châu Âu.

Tuy nhiên, EU đã cố tình quên mất rằng quyền sở hữu trí tuệ của Du Pont Merck không có tác dụng ở các thị trường khác như Brazil hay Ấn Độ, vì vậy thuốc losartan giá rẻ được sản xuất tự do ở Ấn Độ và tiêu thụ ở thị trường Brazil. Do đó, Ấn Độ và Brazil cáo buộc EU đã vượt quá quyền hạn khi thu giữ thuốc sản xuất hợp pháp ở Ấn Độ, tiêu thụ hợp pháp ở Brazil và không xuất sang châu Âu. Ấn Độ và Brazil cho rằng hành vi của EU đã vi phạm điều V Hiệp định chung về thuế quan và thương mại (GATT).

Điều luật này yêu cầu các nước thành viên GATT đảm bảo tự do luân chuyển hàng hóa qua các hải cảng, sân bay. Quan trọng hơn, Brazil và Ấn Độ khẳng định hành vi của EU đã ngăn chặn nguồn cung cấp thuốc giá rẻ cho bệnh nhân ở các quốc gia nghèo, dẫn đến những vấn đề nhân quyền nghiêm trọng. Brazil và Ấn Độ chỉ ra rằng điều 7 và 8 của TRIPS nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ các mục tiêu an sinh xã hội, y tế cộng đồng và dinh dưỡng khi thực thi các biện pháp bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ.

Các quan chức Brazil và Ấn Độ cũng nhấn mạnh Tuyên bố Doha về TRIPS và y tế cộng đồng cũng như điều 12 của Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, văn hóa và xã hội (ICESRC) công nhận “quyền được hưởng các tiêu chuẩn cao nhất của sức khỏe thể chất và tâm lý”. Vì vậy, Brazil và Ấn Độ đã đâm đơn kiện EU lên WTO.

“Các vụ thu giữ có tác động nghiêm trọng, mang tính hệ thống đối với thương mại hợp pháp, thương mại và y tế quốc gia của các nước đang phát triển”, đại sứ Brazil tại WTO Roberto Azevedo khẳng định. Đại sứ Ấn Độ Ujal Bhatia Singh cho rằng thuốc giá rẻ bị EU thu giữ “hoàn toàn sản xuất hợp pháp theo các quy định của WTO”. Hàng chục quốc gia thành viên WTO, trong đó có Trung Quốc, Thái Lan, Nam Phi, Israel..., đã lên tiếng ủng hộ quan điểm của Brazil và Ấn Độ.

Phán quyết công bằng của WHO

Theo Brazil và Ấn Độ, EU đã viện cớ chống thuốc giả để bảo vệ lợi ích của các tập đoàn dược khổng lồ và đè nén ngành công nghiệp thuốc giá rẻ hợp pháp đang cứu sống sinh mạng hàng chục triệu người ở các quốc gia đang phát triển. Đến tháng 5-2010, WHO đã lên tiếng bảo vệ Brazil và Ấn Độ.

“Xin cho tôi nói rõ rằng WHO lên án hành vi thu giữ thuốc giá rẻ của EU - quan chức WHO Hendrick Hogerzeil tuyên bố trong một cuộc họp báo - Khi đó chúng tôi đã hỏi cả Hà Lan và EU là chuyện gì đang xảy ra, và giờ chúng tôi yêu cầu họ đảm bảo những việc như vậy không tái diễn. Đó là hành vi sử dụng luật chống hàng giả sai lệch”.

Đến tháng 6-2010, WHO đã thông qua một nghị quyết quan trọng, tách quyền sở hữu trí tuệ và hàng giả thành hai vấn đề riêng biệt. Và thuốc giá rẻ cũng sẽ nhận được sự bảo vệ khỏi nạn hàng giả như các loại thuốc có bản quyền.

Các chuyên gia y tế cho biết quyết định của EU sẽ bảo vệ chất lượng của thuốc giá rẻ. Đồng thời WHO cũng sẽ lập ra một cơ quan giám sát gồm đại diện các nước thành viên để giám sát vấn đề thuốc giá rẻ. “Một số nước châu Âu muốn đánh đồng vấn đề quyền sở hữu trí tuệ với thuốc giả để triệt hạ thuốc giá rẻ - Bộ trưởng y tế Brazil Jose Gomes Temporao cáo buộc - Nhưng quyết định của WHO sẽ làm dịu tình hình. Đây là một chiến thắng của ngành y tế”.

Theo ông Temporao, thuốc giá rẻ đang tăng trưởng trên phạm vi toàn cầu và là xu thế không thể ngăn cản. “Trong vài năm tới rất nhiều bản quyền sở hữu trí tuệ sản phẩm thuốc sẽ hết hiệu lực và sẽ có thêm nhiều loại thuốc giá rẻ xuất hiện trên thị trường”. Giữa tháng 12-2010, Cao ủy thương mại châu Âu Karel De Gucht tiết lộ EU và Ấn Độ đã đạt được thỏa thuận về vận chuyển thuốc giá rẻ. Theo đó, “EU sẽ phải sửa đổi một số quy định và điều luật”.

_______________________

Năm 2007, tập đoàn dược khổng lồ Đức Bayer tung loại thuốc trị ung thư gan Nevaxar trên thị trường Ấn Độ với mức giá cắt cổ. Nhưng hãng thuốc Ấn Độ Cipla nhanh chóng sản xuất loại thuốc tương tự rẻ hơn rất nhiều. Bayer đâm đơn kiện...

Kỳ tới: Khi hãng dược khổng lồ thua kiện