Ngập sâu trên đường Huỳnh Tấn Phát, Q.7, TP.HCM - Ảnh: Đức Phú

Gần 15 năm nay (tính từ năm 2001), tiền chi chống ngập có lẽ phải trên dưới 2 tỉ USD (mỗi năm thành phố dành 6% tổng ngân sách phát triển cơ sở hạ tầng cho chống ngập), nếu tính cả tiền bạc, công sức của dân bỏ ra nữa thì chi phí phải gấp đôi ba lần như thế nữa.

Chúng ta đang rơi vào vòng luẩn quẩn: tăng ngân sách cho chống ngập -> năm nay xóa được một số điểm -> năm tiếp theo triều cường nâng cao hơn -> tái ngập, điểm ngập mới gia tăng -> ngân sách lại tiếp tục tăng, cuộc chiến lại tiếp tục ...

Thay đổi tư duy

Một chuyên gia của Hà Lan nói muốn TP.HCM “khô ráo” ngay cả trong mùa mưa thì chỉ có hai cách: một là nâng cốt nền toàn bộ thành phố (trừ phần Cần Giờ) lên từ 1,5 -2,0m (sau năm 2070 có thể lại nâng tiếp), điều này là không thể.

Hai là làm đê bao quanh thành phố với chiều dài hàng nghìn killômet, điều này cũng không thể bởi thành phố nằm trên nền đất yếu, không chân, nếu làm tường bao phải sâu xuống 15-20m mới hi vọng chạm phần đất cứng và chiều cao ló trên mặt đất ít nhất 3m, chiều rộng phần đế phải chừng 3-5m. Cả hai điều này đều quá khả năng của chúng ta, mà nếu giàu như Mỹ chưa chắc họ đã thực hiện.

Do vậy chúng ta phải thay đổi tư duy và phương cách hành động. Trước hết phải chuyển từ “chống ngập triệt để” sang “điều tiết nước có tính toán”, từ “chống ngập bị động” sang “thích nghi tích cực nhằm giảm thiểu rủi ro”.

Lâu nay chúng ta (cả lãnh đạo lẫn người dân) luôn mong muốn định ra một thời gian nào đó sẽ hết ngập và thành phố trong tình trạng khô ráo.

Nhưng xét trên mọi khía cạnh thì đó là điều không bao giờ đến. Biến đổi khí hậu đã bộc lộ ra ngày một nhanh và dữ dội hơn. Hàng trăm năm qua, nước triều ổn định trên dưới 1,3m, nhưng chỉ trong thời gian có 15 năm gần đây triều cường đã nâng cao thêm 40cm.

Năm 2013 nước triều đạt mức 1,63m được cho là nhất lịch sử, nếu lặp lại cũng phải sau 5-7 năm, nhưng không ngờ chỉ sau một năm (2014) đã tăng vọt lên đến 1,7m, rất có thể năm tới sẽ là 1,72-1,75m.

Trong khi đó hệ thống thoát nước của thành phố đã bị lạc hậu ngay từ khi thiết kế với tiết diện cống nhỏ, không thoát được lượng mưa trên 100mm và miệng xả của các cống có cao trình thấp hơn nước triều.

Từ chỗ “chống triệt để” thì nay nên chấp nhận ngập là điều bình thường, chỉ có điều làm sao thời gian ngập ngắn hơn và mức ngập nông hơn. Nghĩa là làm sao sau khi mưa to chấm dứt, triều cường đạt đỉnh thì nước ngập giảm nhanh từ chỗ 2-3 giờ như hiện nay xuống còn 30 phút đến dưới 1 giờ, từ mức ngập 0,5-2m giảm nhanh còn 0,2-0,3m để xe cộ và người dân vẫn đi lại được bình thường.

Khu biệt theo vùng để chống ngập

Cách làm truyền thống của ta hiện nay là đếm đầu điểm ngập hằng năm và phấn đấu giảm ngập theo từng điểm làm sao từ 100 xuống còn 58, xuống 31...

Đây là kiểu chống ngập phù hợp với những thành phố, thị trấn nhỏ, nhưng với thành phố rộng 2.100km², hằng ngày có 12 triệu người hiện diện thì không phù hợp. Bởi nó mang tính chất hoàn toàn bị động, đối phó theo kiểu “ngập đâu, bâu đó”.

Một đoạn đường bị ngập, cho nâng đường là hết ngập, một khu vực ngập làm cống hộp lớn hơn, một công sở ngập cho nâng nền là nhà hết ngập... Nhưng khổ nỗi nước ngập chẳng đi đâu cả, chỉ chảy từ chỗ này sang chỗ khác. Cho nên nâng đường thì hẻm ngập, nâng hẻm thì nhà ngập, nhà nhà nâng nền thì đường lại tái ngập... Đó là một cuộc rượt đuổi không có hồi kết, một chu kỳ luẩn quẩn làm cho đời sống người dân xáo trộn, chính quyền lúng túng, thành phố ngày một xấu tệ.

Bằng kỹ thuật GIS và viễn thám, bằng quan sát từ trên cao, các nhà khoa học nhận thấy cũng như các TP khác, TP.HCM có hình thái học khác nhau, được chia thành những vùng có cao độ khác nhau, chức năng khác nhau và tầm quan trọng về chính trị, kinh tế khác nhau.

Do vậy cần phải chia thành phố ra các vùng khác nhau để ứng xử cho thích hợp trong khi tiến hành điều tiết nước (mưa, thủy triều, nước xả từ hồ thủy điện).

Sẽ có những khu vực bằng mọi cách không để bị ngập như khu vực lõi của thành phố với diện tích 930ha, nhưng vùng khác (có thể khu vực 720km² của 12 quận nội thành) phải chấp nhận bị ngập nhưng thời gian ngắn và nông.

Cũng có những vùng không chống ngập nữa mà chủ động để cho ngập, khơi thông tất cả các dòng chảy chủ động chuyển nước về khu vực đó (có thể ở phía nam TP), thậm chí hạ độ cao của các trục đường đang có, chủ động cho nước chảy tràn trên bề mặt thành phố đổ dồn về vùng trũng.

Có thể bỏ một số nhà hoặc dãy nhà ở những điểm nghẽn tạo đường thoát nước từ lòng đường (các trục đường hiện nay là kênh trữ nước nhưng không thoát đi đâu do cống hộp quá nhỏ), lái về phía có định hướng. Một số khu vực trước kia là hồ sen, hồ cỏ lác có thể phải khôi phục tình trạng ngập như trước những năm 1990 ở các quận 7, 11, Bình Chánh, Nhà Bè, Tân Bình (cũ).

Khi nước được gom về một, hai vùng trũng thì việc xử lý trở nên dễ dàng về kỹ thuật, chẳng hạn xây đê bao quanh cô lập vùng nước, sử dụng hệ thống bơm chuyền công suất lớn, lập hệ thống hồ điều tiết, hồ chứa nước tạm.

Như thế thành phố vừa có được một vùng chứa nước an toàn mà lại góp phần điều tiết khí hậu, chưa kể nơi đây nếu biết tận dụng sẽ trở thành khu du lịch sinh thái hấp dẫn. Cách “điều tiết nước có chủ động” khác với các giải pháp chống ngập tại chỗ ở điểm thay vì cả thành phố vật lộn với nước ngập ở khắp mọi nơi, mọi chỗ thì nay tập trung tài chính, kỹ thuật, nhân lực chỉ chống nước ngập ở một số điểm tập trung.