Có giáo sư giải thích chân đá hất lên cao, tay đập xuống nên mới nói vậy. Và cũng có bài viết theo như thế. Bạn có thể hỏi cắc cớ thế chân đạp, tay thụi có phải là thượng cẳng chân, hạ cẳng tay không? Cái “phi lý” của thành ngữ này mạnh đến nỗi hai nhà nghiên cứu văn học dân gian N.L. và L.V.Đ. trong quyển từ điển Thành ngữ tiếng Việt (1978, nxb KHXH) được đánh giá cao, khi trích dẫn thành ngữ này cũng sửa lại cho “lôgic” hơn (?): “Bà cai Hách không dám hé răng nửa lời, vì cai Hách là kẻ phàm phu, chỉ biết có thượng cẳng tay, hạ cẳng chân (Vũ Trọng Phụng, Giông tố)”. Quyển Từ điển thành ngữ VN (1993, nxb VH) của một nhóm tác giả thuộc Viện NNH cũng dựa theo lời trích dẫn đã bị sửa lại này. Thật ra nhà văn họ Vũ viết “thượng cẳng chân, hạ cẳng tay” (Giông tố, chương 27).

Tôi tâm đắc câu cái gì hợp lý thì tồn tại của triết gia người Đức G.W.Leibniz và đi tìm cái lý cho những cách nói có vẻ “phi lý” nhưng vẫn được dùng rất bình thường này.

2. Trước hết, mời các bạn quan sát và trả lời những câu hỏi sau:

Trong vở Thị Mầu lên chùa, người mõ “chiềng làng chiềng chạ, thượng hạ, tây đông, con gái phú ông là Thị Mầu không chồng mà chửa...”. Vì sao lời trình thượng hạ, tây đông được hiểu là lời trình tới cả làng?

Tô Hoài viết: “Họ buôn ghê lắm, thượng vàng hạ cám. Từ cái bát ăn đến sợi tơ bóng, tơ mờ của Nhật nhà cậu vẫn làm đấy...”. (Mười năm). Vì sao buôn thượng vàng hạ cám được hiểu là buôn đủ mọi thứ?

Nghĩa của câu “Làm trai cho đáng nên trai//Xuống đông, đông tĩnh; lên đoài, đoài yên” là “tài trai là đi tới nơi nào liền đưa lại yên bình cho nơi đó”. Vì sao xuống đông lên đoài được hiểu là đi khắp nơi?

Vì sao “đầu đuôi câu chuyện” được hiểu là “toàn bộ câu chuyện”?

Còn “chuyện bậy bạ của quan chức X chỉ một hôm là trong Nam ngoài Bắc đều biết” có nghĩa “... chỉ một hôm cả nước đều biết”. Vì sao cặp từ Nam - Bắc lại là cả nước?

3. Chúng ta quy nạp: các cặp từ thượng - hạ, đầu - đuôi, đông - đoài, Nam - Bắc... giống nhau ở chỗ đều trỏ hai cực của một chỉnh thể và chung nghĩa “tất cả”. Vậy đã rõ: người Việt có triết lý lấy hai cực để biểu trưng tổng thể và tạo ra nghĩa tất cả. Chúng ta nêu vài ví dụ:

Đất nước hình chữ S có hai cực Bắc - Nam, nên câu “từ Bắc chí Nam người ta đều làm thế” có nghĩa “cả nước đều làm thế”.

Theo chiều thẳng đứng có hai cực trên - dưới, nên câu “trên dưới một lòng” được hiểu là “mọi người đều một lòng”.

Theo phương mặt trời mọc lặn có hai cực Đông - Tây (Đoài là phương Tây), nên “chuyện Đông, chuyện Tây” là chuyện đủ mọi nơi trong thiên hạ. Còn “xuống đông, đông tĩnh; lên đoài, đoài yên” có nghĩa là “đi đến nơi nào là dẹp yên loạn lạc nơi đó”.

Theo trục thời gian có hai cực xưa - nay, trước - sau nên “lệ làng này xưa nay là vậy” có nghĩa là “mọi thời, lệ làng này là vậy”. Còn “trước sau vẫn vậy” nghĩa là “luôn luôn vậy”.

Theo phương nhìn thẳng có hai cực trước - sau nên “trước sau nào thấy bóng người” nghĩa là “không thấy một ai quanh ta”. Còn “mắt trước mắt sau” là “để ý tới mọi phương”.

4. Nghĩa của “thượng cẳng chân, hạ cẳng tay” được hình thành thế nào?

Thành ngữ này có hai cặp từ thượng, hạ và cẳng chân, cẳng tay. Cặp thượng, hạ trỏ tổng thể. Còn cẳng chân, cẳng tay là những bộ phận cơ bắp nên trỏ hành động đánh đập (giới ngôn ngữ học gọi là biểu trưng hành động đánh đập). Ghép hai phần nghĩa này lại sẽ được nghĩa của thành ngữ trên: về tổng thể là những hành động đánh đập vũ phu.

Nhiều thành ngữ có nghĩa được hình thành từ những cặp từ biểu trưng và chúng ta dễ dàng giải thích nghĩa của chúng. Ví dụ: (những mảnh ruộng, mảnh vải...) đầu thừa đuôi thẹo. Thành ngữ này có hai cặp đầu, đuôi và thừa, thẹo. Đầu đuôi trỏ tổng thể, còn thừa, thẹo trỏ những thứ không ra gì. Vậy đó là “những mảnh ruộng, mảnh vải... nhìn chung (về tổng thể) không ra gì”.

(Bọn) đầu trộm đuôi cướp. Thành ngữ này có hai cặp đầu, đuôi và trộm, cướp. Cặp trộm, cướp trỏ hạng lưu manh. Vậy “nhìn chung, đó là bọn lưu manh”.

5. Trong nhiều ngôn ngữ khác, rất ít cách nói lấy hai cực trỏ tổng thể như đã thấy trong tiếng Việt.

Và trong bài viết này, tôi cố gắng nói có đầu có đuôi để minh oan cho một thành ngữ mà không ít người đến nay vẫn tưởng là vô lý, thiếu lôgic.