Phóng to

Khoảng 300 người Nga biểu tình hôm 12-12 ở St Petersburg đòi trả tự do cho Khodorkovsky - Ảnh: AFP

Đó là một sự kiện thu hút sự chú ý đặc biệt không chỉ của nước Nga mà cả thế giới.

Ông Khodorkovsky, 47 tuổi, cựu chủ tịch Tập đoàn dầu khí Yukos, bị giam ở một nhà tù tại Siberia từ năm 2003 theo bản án 8 năm tù giam vì tội lừa đảo và trốn thuế. Năm 2009, Khodorkovsky được chuyển đến một trại giam ở thủ đô Matxcơva để ra tòa lần thứ hai.

Theo cáo trạng mới, ông Khodorkovsky và đồng phạm Platon Lebedev, cựu lãnh đạo Công ty đầu tư và quản lý ngân hàng Menatep trực thuộc Yukos, bị cáo buộc ăn cắp 218 triệu tấn dầu, trị giá tới hơn 26 tỉ USD. Nếu bị kết án, Khodorkovsky sẽ phải ngồi tù ít nhất là đến năm 2017.

“Tôi không nói quá khi khẳng định hàng triệu đôi mắt trên cả nước và cả thế giới đang theo dõi phiên tòa này - Khodorkovsky tuyên bố trong phiên xử cuối cùng hồi tháng trước - Tất cả mọi người đều hiểu rằng bản án cuối cùng, dù thế nào đi nữa, cũng sẽ trở thành một phần trong lịch sử nước Nga”.

Cáo trạng thiếu rõ ràng

Theo các công tố viên Nga, trong giai đoạn 1998-2003 Khodorkovsky đã ăn cắp và bán toàn bộ số dầu do Yukos khai thác, trị giá lên đến 26 tỉ USD. Việc này được thực hiện bằng phương pháp gọi là “hình thành giá vận chuyển”: Yukos mua lại từ các cơ sở khai thác dầu của mình với giá nội bộ (giá vận chuyển) rồi bán lại theo giá thị trường (giá trong nước hoặc giá quốc tế).

Theo cơ quan công tố, Yukos phải trả theo giá thị trường quốc tế cho số dầu họ mua chứ không phải là giá trong nước nữa. Vấn đề rắc rối ở đây là phương pháp do Yukos thực hiện theo luật không hề bị cấm, và được các công ty nhà nước khác như Rosneft hay Gasprom áp dụng từ lâu. Điều lạ lùng này lại không hề được các công tố viên nhắc đến trong quá trình xét xử.

Nhiều câu hỏi khác được đặt ra trong phiên tòa cũng như từ hành lang cũng không có câu trả lời, ví dụ như làm sao một công ty mà toàn bộ sản phẩm bị đánh cắp lại có thể có lợi nhuận, nhiều năm liền là một trong các doanh nghiệp lớn thành công nhất nước Nga và quan trọng hơn là chi trả được tiền thuế (tính luôn từ doanh thu bán số dầu bị “đánh cắp”)?

Bản án mới cũng trái ngược hoàn toàn với bản án cũ đã đưa Khodorkovsky vào tù: Khodorkovsky đã ăn cắp toàn bộ số dầu của Yukos trong khi bản án cũ là Khodorkovsky bán số dầu này và trốn thuế. Tổng thống Mỹ Barack Obama bình luận bản án mới dường như chỉ “xào” lại cáo trạng cũ và chúng xuất hiện (năm 2007) đúng vào thời điểm Khodorkovsky và Lebedev đến kỳ được xét trả tự do sớm.

Trước khi bị bắt giữ vào ngày 25-10-2003, Khodorkovsky là người giàu nhất nước Nga với tổng tài sản lên đến 15 tỉ USD, theo ước tính của tạp chí Mỹ Forbes. Ở tuổi 26, Khodorkovsky thành lập Ngân hàng Menatep. Trong thời kỳ cổ phần hóa tài sản nhà nước Nga đầy hỗn loạn sau khi Liên Xô sụp đổ, Khodorkovsky đã sử dụng Menatep để chi 390 triệu USD mua Tập đoàn Yukos. Một cái giá quá hời nếu xét đến việc trước Khodorkovsky, giá trị thị trường của Yukos lên đến hơn 30 tỉ USD.

Không chỉ tung hoành trên thương trường, Khodorkovsky còn tỏ rõ ý định nhảy vào chính trường khi lập quỹ cho giới trẻ, tài trợ các hoạt động giáo dục và văn hóa, chi tiền hỗ trợ các chính đảng đối lập điện Kremlin như Đảng Yabloko và Liên minh các lực lượng cánh hữu. Tháng 2-2003, trong một cuộc gặp với Tổng thống Vladimir Putin, ông Khodorkovsky đã lớn tiếng chỉ trích nạn tham nhũng ở Nga. Phản ứng lại, ông Putin đặt câu hỏi ông Khodorkovsky làm cách nào có thể mua Yukos với giá rẻ đến thế và đặt ra nghi vấn nhà lãnh đạo Tập đoàn Yukos trốn thuế.

Bài thử cán cân quyền lực

Chính vì vậy, giới quan sát và truyền thông phương Tây cũng như những người ủng hộ Khodorkovsky cho rằng ông Putin muốn “xử” Khodorkovsky để hạn chế ảnh hưởng của giới tài phiệt, và cáo trạng mới nhằm mục đích giữ chân Khodorkovsky trong tù. Hồi tháng 9 vừa qua, ông Putin, giờ ở vị trí thủ tướng, đã cáo buộc Khodorkovsky thuê sát thủ thực hiện nhiều vụ ám sát. Trước đây các cáo trạng này chưa từng được đưa ra trước tòa. “Tay hắn ta dính đầy máu - ông Putin khẳng định - Hắn đang nhận một bản án xứng đáng”.

Một số nhà quan sát phương Tây và Nga nhận định bản án mới sẽ cho thấy cán cân quyền lực Nga nghiêng về phía nào, Thủ tướng Putin hay Tổng thống Dmitry Medvedev, một luật sư có bằng cấp. Khi mới nhậm chức, ông Medvedev đã khẳng định sẽ chấm dứt “chủ nghĩa hư vô pháp lý” ở Nga.

“Phiên tòa xử Khodorkovsky đóng vai trò quan trọng trong xã hội và đối với tầng lớp doanh nghiệp - chuyên gia Lev Gudkov, giám đốc Trung tâm khảo sát Levada ở Matxcơva, nhận định - Quyết định sẽ không được đưa ra ở tòa án mà ở điện Kremlin. Hiện tại đang có những quan điểm trái ngược và chưa rõ bên nào sẽ thắng”.

Chỉ còn 15 tháng nữa là đến cuộc bầu cử tổng thống Nga và câu hỏi đặt ra là liệu ông Medvedev “nhà cách tân” có tiếp tục nắm quyền vào nhiệm kỳ 2 hay không, hay ông Putin sẽ quay lại ghế tổng thống.

Phương Tây cho rằng việc chánh án Viktor Danilkin tuyên bố Khodorkovsky có tội sẽ cho thấy sức mạnh của ông Putin. Ngược lại, một bản án ngắn hơn, giữ ông Khodorkovsky đến sau năm 2012 nhưng không quá lâu sau đó sẽ cho thấy lợi thế của ông Medvedev, người từng nhiều lần nhấn mạnh tầm quan trọng của nguyên tắc thượng tôn pháp luật.