Phóng to

Hề nhí Hyơk biểu diễn pơtoăl trong ngày hội văn hóa các dân tộc huyện Chư Păh tháng 7-2013 - Ảnh: T.Thành - T.B.Dũng

Hyơk ngoài đời

Hyơk là người Ba Na. Người Ba Na là dân tộc tài hoa và phong phú nhất về nghi lễ trong các cộng đồng dân tộc thiểu số Tây nguyên. Anh Y Xô - “huấn luyện viên” của Hyơk - tự hào nói làng Kon Măl của anh là nơi hiếm hoi còn giữ lại được đội hề đặc sắc, thường được mời lên huyện, lên tỉnh đi nhảy hề.

Nhóm hề của Y Xô tập hợp từ nhiều người ở các làng khác nhau, khi đi biểu diễn bên ngoài nhóm hề được gọi theo tên của làng Kon Sơ Lăl bởi đây là ngôi làng nổi tiếng và lâu đời nhất ở xã Hà Tây, nằm cạnh làng Kon Măl. Hyơk đi diễn hề được gần hai mùa rẫy. Năm 2011 đội cồng chiêng làng Kon Măl được thành lập, trong làng ai cũng xung phong đòi được tham gia. Cồng chiêng Kon Măl đánh hay, nổi tiếng, là nơi có nhà rông đẹp nên nhiều người gần xa biết tới. Y Xô được làng bầu làm “huấn luyện viên”. Người thanh niên mới bước qua tuổi 35 đầy nhiệt huyết này muốn Kon Măl không chỉ nổi tiếng về cồng chiêng mà phải gầy dựng lại được đội hề pơtoăl.

Y Xô cho biết làng Kon Măl trước đây từng có đội hề pơtoăl rất nổi tiếng. Thế rồi năm đó nhà rông bị cháy làm toàn bộ trang phục pơtoăl mất sạch. Không có pơtoăl, Kon Măl buồn tẻ hẳn. Không ai mua vui trong ngày lễ bỏ mả, ngày lễ mừng chiến thắng. Người lớn trong làng hối thúc Xô phải gầy dựng lại được đội pơtoăl cho làng. Tháng 3-2011, làng Kon Măl bước qua mùa “ăn năm uống tháng”, mùa lễ hội dồn dập. Trong bữa rượu cúng mừng nhà rông mới, Y Xô gọi đám thanh niên trong làng ra cầm chiêng nhảy múa để người làng xem. Thấy được đánh chiêng, Hyơk cũng nhảy vào đòi đánh. Hồi đó Hyơk mới chỉ cao bằng cây chuối non nhưng đã sớm bộc lộ khả năng của một diễn viên pơtoăl. Khác với đám thanh niên, Hyơk vừa đánh chiêng vừa gồng mình nhảy múa như một chú khỉ con khiến trai gái ôm bụng cười.

Sáng hôm sau, Y Xô mang bộ quần áo của diễn viên pơtoăl đến nhà rồi hỏi: “Mày có theo làng đi nhảy pơtoăl không?”. Nghe thế, Hyơk nhảy lên reo mừng. Y Xô cho biết không mấy người trong làng biết cha Hyơk (đã mất) từng là một người nhảy pơtoăl tài hoa và nổi tiếng nên mới 5 tuổi Hyơk đã theo cha đi múa hề. Khác với lúc diễn hề, bình thường Hyơk rất ít nói, năm nay mới học lớp 7.

Tháng 7-2013, ngày hội văn hóa các dân tộc huyện Chư Păh được tổ chức tại trung tâm huyện. Các đoàn nghệ thuật ở các làng thi nhau múa hát nhưng vẫn không qua được đội hề pơtoăl của làng Kon Măl. Trong tiếng cồng chiêng rộn rã, đội hề pơtoăl của Kon Măl khuấy động không gian bằng màn nhảy pơtoăl đẹp mắt và lạ lẫm. Những con người thật, bằng da bằng thịt hóa mình trong hình nhân, khoác lên mình bộ trang phục bằng vỏ cây rừng, đeo mặt nạ gỗ và chít lòng thòng những chiếc đuôi khỉ nhảy múa khiến người xem không rời mắt. Nhiều người còn nhớ mãi hình ảnh chú hề nhí “diễn viên chính”, cậu ta nhảy say mê, thỉnh thoảng lại chồm lên chọc cười người xem. Pơtoăl nhí này chính là Hyơk.

Nghệ thuật pơtoăl Kon Sơ Lăl - ngôi làng Ba Na đẹp như tranh vẽ ở xã Hà Tây - là một trong số ít ngôi làng còn lưu giữ được nghệ thuật pơtoăl - một nghi lễ dân gian trong các ngày lễ quan trọng của người Ba Na. Pơtoăl theo tiếng Ba Na nghĩa là “trò hề, vui nhộn”.