Chỉ như thế Thành phố mới khắc phục được tình trạng thiếu đất, mất cân đối trong SX và không chủ động được việc điều tiết các loại thị trường.

Tất cả thành phố lớn của châu Á đều đã chuyển sang mô hình phát triển vùng đô thị (VĐT) trong khoảng thời gian từ 1970-1980, tức chỉ sau khi giai đoạn “quá độ đô thị” bắt đầu khoảng chừng 10 năm. VĐT được cấu trúc bởi một hệ thống các đô thị phát triển theo kiểu phân tán, đa cực, phi tập trung hóa. Cho đến nay, VĐT được coi là mô hình có ưu thế nhất đáp ứng được sự đòi hỏi cùng lúc các lời giải cho bài toán qui hoạch, tăng trưởng kinh tế, dân số, giao thông, môi trường, văn hóa, lối sống.

Phóng to

Mô hình thứ nhất

Mỗi khu vực có thể lựa chọn cho mình mô hình VĐT khác nhau, nhưng quan trọng nhất là phải tìm mọi cách phá thế đơn độc để hòa nhập vào không gian kinh tế, văn hóa - xã hội rộng lớn hơn vượt ra khỏi biên giới hành chính hiện hữu. Việc chuyển sang VĐT sẽ giải quyết được một cách căn bản những vấn nạn bên trong mỗi đô thị lớn như tắc nghẽn giao thông, quá tải dân số, ô nhiễm môi trường và chủ động điều phối được những quan hệ giữa các đô thị trong toàn vùng về thị trường lao động, hàng hóa, vốn và các nguồn lực từ bên ngoài.

Theo phương án này, VĐT tương lai sẽ có ba TP lớn: TP.HCM (đô thị cấp quốc gia); loại 2: Biên Hòa, Vũng Tàu (đô thị trung tâm vùng) và sáu thị xã (trung tâm cấp tỉnh): Thủ Dầu Một, Bà Rịa, Long Khánh, Xuân Lộc, Đồng Xoài, Tây Ninh và Tân An. Tất cả các khu chế xuất, khu công nghiệp tập trung và các cụm công nghiệp lớn, quan trọng nhất ở miền Nam đều tập trung với mật độ cao ở ba TP này.

Ngoài ra, còn một loạt các TP mới đang hình thành là Dĩ An, Nhơn Trạch, Tam Phước, Phú Mỹ, Long Sơn, Long Hải, Bến Lức, những thị trấn mới này hầu hết là các trung tâm công nghiệp. Nhưng để trở thành là VĐT TP.HCM nhất thiết phải phát triển thêm các thành tố sau đây:

Thứ nhất, cần xác lập các mối tương quan giữa các thành viên trong VĐT. Trong VĐT này, TP.HCM đóng vai trò chủ đạo như một nhạc trưởng, còn các tỉnh và TP khác sẽ thiết lập mối tương quan theo thứ bậc dựa trên qui mô dân số hoặc mức độ đóng góp GNP vào cả vùng.

Thứ hai, sớm hình thành nên dải đô thị đối trọng trên cơ sở nâng cấp mở rộng các đô thị hiện hữu, có thể xây dựng thêm một vài đô thị mới để tạo nên dải đô thị đối trọng mà điểm khởi đầu là TP Biên Hòa và kết thúc của dải là TP Vũng Tàu. Dải đô thị này gồm có: TP Biên Hòa - TP Nhơn Trạch - thị trấn Long Thành – thị trấn Phú Mỹ - thị xã Bà Rịa - thị trấn Long Đất - thị trấn Long Hải - TP Vũng Tàu. Dải đô thị này kéo dài từ giáp tỉnh Bình Phước xuống bờ biển Đông theo trục tây-bắc - đông nam với độ dài chừng 110km và chiều ngang nơi rộng nhất chừng 30km (Vũng Tàu - Long Đất), nơi hẹp nhất là TP Biên Hòa khoảng chừng 20km. Dải đô thị này trải dài song song với TP.HCM hiện hữu.

Phóng to

Bảng thống kê dân số các đô thị hiện tại và dự kiến

Trong dải đô thị này, Nhơn Trạch đóng một vai trò cực kỳ quan trọng, bởi nó chính là đô thị trung gian (intermediate city) giữa ba đỉnh là Sài Gòn - Biên Hòa - Vũng Tàu. Phía bắc Nhơn Trạch giáp với TP Biên Hòa, đông giáp huyện Long Thành, nam giáp với Cần Giờ, tây giáp với quận 9. Nhơn Trạch có một vị thế đặc biệt thuận lợi: nằm sát quốc lộ 51, đường cao tốc Sài Gòn - Vũng Tàu, sân bay quốc tế Long Thành (được xây dựng trong tương lai), cảng Thị Vải, và nằm ngay sát sông Đồng Nai. Hiện nay Nhơn Trạch là một khu công nghiệp có tổng diện tích 2.700ha, bao gồm bảy khu công nghiệp và một cụm tiểu thủ công nghiệp.

Tính tổng diện tích qui hoạch cho sản xuất công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp là khoảng 3.600ha. Toàn bộ các khu công nghiệp đã được hoàn chỉnh về cơ sở hạ tầng kỹ thuật, các nhà đầu tư đã đăng ký lấp đầy các khu công nghiệp này. Việc ra đời một khu dân cư khoảng trên 500.000 người bên cạnh các khu công nghiệp này là một tương lai gần.

Với lượng dân số theo dự tính sẽ đạt mức gần 2 triệu vào 2010 và 3 triệu vào năm 2020 hoàn toàn đối trọng được với TP.HCM vào thời điểm khi đó là khoảng 10 triệu người (tỉ lệ sẽ là 1/3). Dải đô thị đối trọng này sẽ chia sẻ được với TP.HCM về lực lượng lao động, đất đai và sản xuất, đồng thời nó cũng tiếp nhận từ xa luồng nhập cư từ miền Trung, miền Bắc.

Hơn thế nữa, vùng này còn nhiều đất trống, nền đất cao ráo, vững chắc có thể xây dựng nhà cao tầng và hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật thuận lợi, không sợ ngập lụt. Đặc biệt là có điều kiện xây dựng hệ thống đường cao tốc đa cấp liên hoàn (giá thành đền bù thấp). Do dân cư còn thưa nên có thể chủ động điều tiết, phân bổ theo kế hoạch. Một điểm thuận lợi nữa là dải đô thị này hướng ra biển Đông giúp sự kết nối với các cảng biển thuận lợi.

Thứ ba, hình thành nên các thị trấn mới, các đô thị vệ tinh để giãn bớt dân cư từ 12 quận nội thành cũ bằng cách phát triển thêm phần dịch vụ, thương mại và nhà ở từ 14 trung tâm công nghiệp tập trung, khu chế xuất hiện hữu và phát triển mới từ các trung tâm công nghiệp đang phát triển ở phía tây bắc TP (Củ Chi, Hóc Môn) và phía tây nam TP (Bình Chánh) và Bến Lức (Long An). Việc hình thành các khu dân cư theo mô hình “đơn vị ở” trên cơ sở của các khu công nghiệp, cụm nhà máy góp phần làm giảm kiểu nhà phố chạy dọc theo các trục lộ.

Thứ tư, hình thành nên các vùng nông thôn mới xen kẽ với các khu đô thị. Các làng nông thôn mới (làng nghề, làng trồng rau sạch, làng trồng hoa kiểng, làng văn hóa dân tộc, làng du lịch) được qui hoạch lại theo kiểu mới, kết hợp giữa kiến trúc truyền thống và kiến trúc hiện đại nhằm tạo ra sự cân bằng mới giữa con người nhân văn - môi trường nhân tạo hiện đại và môi trường tự nhiên đa dạng.

Thứ năm, hình thành nên hệ thống quản lý VĐT. Một khi VĐT hình thành thì việc thiết lập nên một hệ thống quản lý vùng là điều bắt buộc. Hệ thống này có thể bao gồm ba cấp:

Phóng to

* Thứ nhất là hội đồng liên minh các chủ tịch UBND các TP (có tên gọi là hội đồng thị trưởng). Hội đồng này có thể gồm tất cả TP, thị xã, thị trấn có từ 100.000 dân trở lên. Hội đồng này đóng vai trò giải quyết các vấn đề ở tầm vĩ mô. Có ý kiến đề nghị chủ tịch hội đồng của ba vùng (Bắc-Trung-Nam) nên là các phó thủ tướng, nhưng cũng có thể là chủ tịch của TP lớn nhất.

* Ở cấp thấp hơn là hội đồng tư vấn. Hội đồng này đóng vai trò tham mưu cho hội đồng thị trưởng. Họ là các nhà khoa học, các chuyên gia giỏi (không phải là các quan chức) có trách nhiệm phát hiện và đề xuất các vấn đề của toàn vùng cho hội đồng thị trưởng.

* Thứ ba là hội đồng điều phối. Hội đồng này đóng vai trò là tổ chức điều phối hoạt động giữa các chủ thể trong vùng đô thị và các đối tác ngoài vùng sao cho hài hòa, nhịp nhàng.

Các hội đồng này thực hiện các chức năng chính là:- Thống nhất các chính sách, luật lệ và các nguyên tắc vận hành chung.- Tạo môi trường chính trị - xã hội bình đẳng, cạnh tranh lành mạnh, giảm thiểu rủi ro cho các đối tác.- Thống nhất trong đường hướng phát triển chiến lược, điều phối hoạt động không để xảy ra tình trạng mạnh ai nấy chạy, dẫn đến địa phương chủ nghĩa, tạo ra sự chồng lấn, mâu thuẫn.- Thống nhất trong qui hoạch không gian đô thị, phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội.- Chia sẻ các thông tin về thị trường hàng hóa, nguồn vốn, nguồn nhân lực.- Cùng nhau đóng góp cho các dự án lớn trong đào tạo, cơ sở hạ tầng kỹ thuật, cơ sở hạ tầng xã hội.

Hiện nay có rất nhiều công trình kỹ thuật vượt qua phạm vi một địa phương, bắt buộc các địa phương phải phối hợp lại với nhau, chẳng hạn dự án đường xuyên Á, dự án đường cao tốc về miền Tây là TP.HCM - Trung Lương - Cần Thơ, đặc biệt là chiến lược chuyển đổi cơ cấu kinh tế của TP.HCM nhằm biến thành phố là nơi dịch vụ - thương mại - công nghiệp với chất lượng cao, còn công nghiệp thô (chiếm dụng mặt bằng, sử dụng nhiều nhân công, đầu tư ban đầu lớn để mang lại hiệu suất thấp) sẽ chuyển dần sang các khu vực khác.

Mô hình thứ hai: VĐT mở rộng vượt ra khỏi lãnh thổ VKTTĐPN hiện nay.

Cấu trúc của nó sẽ gồm có VKTTĐPN hiện nay cộng thêm tỉnh Bình Thuận, Mỹ Tho, Vĩnh Long và Cần Thơ. Trong VĐT mở rộng này, phần quan trọng nhất là mạng đô thị (cities net). Mạng đô thị này không bao hàm các vùng nông nghiệp. Nó chỉ bao gồm các đô thị từ trung bình trở lên với qui mô dân số tối thiểu là khoảng 200.000.

Với phương án này, mạng đô thị đóng vai trò là bộ khung của toàn bộ vùng kinh tế miền Nam. Các thành phố này sẽ bao gồm: Phan Thiết, Biên Hòa, Vũng Tàu, TP. HCM, Tân An, Mỹ Tho, Vĩnh Long, Cần Thơ. Mỗi thành phố này sẽ là điểm nút của mạng lưới phát triển và xung quanh mỗi điểm nút là một nhóm các thành phố nhỏ có dân số từ dưới 100.000 đến 4.000 (theo tiêu chí đô thị của VN).

Nếu VĐT phía Nam mở rộng thêm cả thành phố Phan Thiết nằm ở phần cuối của miền Đông Nam Bộ giáp miền Trung (dân số hiện hữu là 180.000 và sẽ là 500.000 vào 2020) và TP. Cần Thơ - thành phố loại 1 lớn nhất miền Tây Nam bộ (dân số sẽ là 1,2 triệu vào năm 2020) thì rõ ràng là mạng đô thị sẽ có độ mở lớn hơn VKTTĐPN hiện nay và ảnh hưởng sẽ rất lớn không chỉ đến vùng Nam bộ mà cả các quốc gia khu vực như Thái Lan, Campuchia.

Ở trong mô hình thứ hai này, TP. HCM vẫn đóng vai trò là trung tâm, nhưng thành phố đối trọng lúc này không phải là dải đô thị Biên Hòa - Vũng Tàu. Đô thị đối trọng với TP.HCM sẽ là TP Cần Thơ, các đô thị vệ tinh không chỉ hình thành ở phía Bắc, tây - bắc, đông - nam TP.HCM mà còn có nhiều thị trấn nhỏ nối từ TP.HCM tới Cần Thơ theo dọc trục đại lộ cao tốc TP.HCM - Trung Lương - Cần Thơ.

Cố nhiên, việc hình thành nên hệ thống quản lý đô thị cấp vùng là một đòi hỏi tất yếu (như trình bày ở mô hình 1), nhưng chủ tịch hội đồng quản lý đô thị có thể theo thể thức luân phiên giữa hai TP lớn là TP.HCM và Cần Thơ.

oOo

Trong hai mô hình này mô hình thứ nhất có vẻ khả thi hơn vì tính tương đồng trong cơ cấu kinh tế và độ mở nhỏ hơn. Sẽ là rất lý tưởng nếu sau năm 2020 VN có được ba VĐT là vùng đô thị Bắc bộ (hạt nhân là Hà Nội), VĐT miền Trung (hạt nhân là Đà Nẵng) và VĐT Nam bộ (hạt nhân là TP.HCM),

Theo nghiên cứu của chúng tôi hiện nay chỉ còn Hà Nội, TP.HCM còn trong tình trạng đại đô thị đơn tâm (monocentricity hoặc là megacity) trong tất cả các nước châu Á, do vậy, việc chuyển nhanh sang VĐT với đặc tính đa cực, phi tập trung là một yêu cầu cấp bách và là một mệnh lệnh.

Cơ thể của TP. HCM và các thành phố xung quanh đang lớn từng ngày, đòi hỏi chiếc áo phải được thiết kế lại và may mới, việc nới ra hay vá đắp thêm không còn phù hợp nữa. Nếu làm được như thế thì TP. HCM nói riêng và VĐT, VKTTĐPN sẽ phát huy được nhiều hơn nữa vai trò là đầu tàu trong tiến trình phát triển của Nam bộ, còn nếu cứ giữ nguyên như hiện nay (qui mô, cách thức quản lý) thì nhất định sẽ gặp những khó khăn trong những năm tới.