Những người đặc biệt được muỗi ưa thích - hay còn được gọi là "nam châm muỗi" - đi đâu cũng được bạn bè ưu ái vì mang lại cảm giác yên tâm: có họ thì bảo đảm muỗi chừa mình ra.

Với giới khoa học, họ còn là đối tượng nghiên cứu quan trọng để xác định chính xác điều gì đã "quyến rũ" những kẻ hút máu này.

Hướng nghiên cứu này thực chất là xác định muỗi thích mùi gì, mùi đến từ đâu, và làm sao để xóa mùi đó trước khứu giác cực nhạy của chúng.

Muỗi không bạ đâu đốt nấy mà lựa chọn con mồi kỹ càng; và khổ thay, chúng lại có khả năng thần sầu là xác định chính xác mục tiêu ưa thích trong một không gian rộng, phức tạp và có nhiều nguồn mùi khác nhau.

Đây là kết quả thí nghiệm về mùi người và muỗi sốt rét của Diego Giraldo, nhà khoa học thần kinh tại Đại học Johns Hopkins.

Theo bài báo công bố trên tạp chí Current Biology hồi tháng 5, nhóm nghiên cứu cho các tình nguyện viên ngủ trong 8 chiếc lều đặt trong sân trượt băng có mái che.

Mỗi lều có một ống dẫn để đưa mùi cơ thể của người bên trong và CO₂ (thông qua hơi thở) đến một khu vực chung đầy muỗi đói bay vo ve. Mỗi ống gắn vào một đĩa đường kính 10cm, và camera hồng ngoại quan sát chuyển động của muỗi, xem chúng sẽ đáp vào đĩa nào.

Các nhà nghiên cứu sau đó xác định được 15 hợp chất có thể truyền trong không khí trong mùi cơ thể của tất cả các tình nguyện viên tham gia.

"Nếu một người tiết ra một lượng lớn hợp chất mà muỗi đặc biệt yêu thích, người đó có khả năng hấp dẫn hơn đối với muỗi" - Stephanie Rankin-Turner, một thành viên nhóm nghiên cứu, giải thích.

Nhóm của Giraldo chỉ muốn kiểm nghiệm khả năng phát hiện mục tiêu của muỗi trong không gian rộng và đa nguồn phát, chứ việc muỗi bị thu hút bởi mùi từ con người là điều giới khoa học đã nhất trí từ lâu.

"Ví dụ, muỗi thích mùi cánh tay, trong khi có ai trong chúng ta nghĩ cánh tay mình có mùi gì đâu" - New York Times dẫn lời McBride. Ngoài mùi, độ "thu hút" muỗi của một người có thể tùy vào nhóm máu. Muỗi thích những người có nhóm máu O hơn, dù vẫn chưa rõ lý do.

Việc ta có "thơm ngon" trong mắt muỗi hay không cũng phụ thuộc vào các nguyên nhân hành vi.

Bác sĩ Bazzoli bổ sung rằng nếu bạn uống một vài cốc bia bên bãi biển hoặc vài ly margarita trong quán, mồ hôi sẽ có cồn, cũng là thứ "dụ" muỗi.

Cái khó của cả "nam châm hút muỗi" lẫn giới khoa học là biết rõ nguyên nhân nhưng không có giải pháp chống muỗi cá nhân hiệu quả, nhất là khi muỗi ngày càng thích nghi với môi trường và khí hậu mới.

Mùi cơ thể có thể thu hút muỗi, nhưng khử mùi đó đi - bằng cách rửa sạch hay xức hương thơm lên - chưa chắc sẽ khiến muỗi "buông tha".

Tệ hơn, một nghiên cứu công bố trên tập san iScience hồi tháng 5 chỉ ra điều ngược lại: rửa xà phòng có thể còn khiến mùi của ta hấp dẫn hơn với muỗi.

Nghiên cứu thực hiện trên 4 tình nguyện viên, mỗi người rửa một cánh tay với một trong bốn loại xà phòng khác nhau, và để nguyên tay còn lại.

Sau đó họ sẽ bọc hai tay vào ni lông trong vòng 1 giờ, rồi các mảnh ni lông đó được đưa vào khu vực chứa muỗi để quan sát.

Các nhà nghiên cứu bất ngờ khi thấy việc rửa tay bằng xà phòng làm tăng số lượt muỗi đậu vào các tấm ni lông trong một số trường hợp, cho thấy các sản phẩm vệ sinh có thể làm tăng độ hấp dẫn của người với muỗi.

Đồng tác giả nghiên cứu, Clément Vinauger, trợ giáo sư sinh hóa Đại học Công nghệ Virginia, thừa nhận mối tương quan này không nhất quán và số lượng mẫu của nghiên cứu còn nhỏ.

Cần phải tiếp tục nghiên cứu với nhiều mẫu xà phòng và tình nguyện viên hơn, cũng như với nhiều giống muỗi hơn.

Dù sao, những nghiên cứu nói trên cũng đang góp vào nỗ lực chung, tìm ra mồi nhử muỗi cũng như thuốc chống muỗi hiệu quả hơn.

Nghe nói ngoài đây nhiều muỗi lắm, mà cũng không đến nỗi nhỉ.

Trước mắt, Vinauger khuyên "hãy thử nghiệm với các loại xà phòng khác nhau để xem loại nào có tác dụng tốt nhất".

Trong khi đó, cách đuổi muỗi tốt nhất theo các chuyên gia được New York Times nhờ tư vấn là: sử dụng các sản phẩm không có mùi thơm và không xức nước hoa nếu phải tới chỗ lắm muỗi; tránh quần áo đen, xanh đậm, cam và đỏ tươi - những màu thu hút muỗi; mặc áo dài tay và quần dài.

Hay một mẹo đơn giản của tiến sĩ McBride: lấy một chiếc quạt và hướng nó xuống gầm bàn. Lũ muỗi tưởng là bất trị sẽ chao đảo trong gió, vì thật ra "chúng không giỏi bay cho lắm".

Còn ai giúp chúng, nếu không phải là biến đổi khí hậu?

Công cuộc diệt muỗi và phòng tránh các bệnh truyền nhiễm do muỗi đốt chưa bao giờ cấp bách như lúc này.

Biến đổi khí hậu và khả năng tiến hóa nhanh chóng của lũ côn trùng phiền phức này đã góp phần làm tăng số ca tử vong do bệnh sốt rét, cũng như mang vi rút gây bệnh sốt xuất huyết đến những nơi mà trước đây chẳng ai cần bận tâm về chúng.

Nói không ngoa, loài muỗi đã kết liễu nhiều con người hơn bất kỳ loài động vật nào khác, vì chúng làm lây lan các loại bệnh nguy hiểm như sốt rét, sốt xuất huyết và sốt tây sông Nile.

Cho đến độ 10 năm trước, loài người dường như đã giành được lợi thế trong cuộc chiến chống muỗi.

Qua các thử nghiệm lâm sàng, vắc xin sốt rét - mặc dù chưa mang đến sự bảo vệ toàn diện - cũng cho thấy nhiều hứa hẹn.

Thế nhưng trong mấy năm gần đây, tiến trình đó không chỉ bị đình trệ mà còn bị đảo ngược.

Sau khi giảm xuống mức thấp lịch sử, khoảng 568.000 vào năm 2019, số ca tử vong do sốt rét bỗng tăng lên đáng kể trong hai năm tiếp theo, ở mức 619.000 vào năm 2021 - theo báo cáo sốt rét toàn cầu mới nhất của Tổ chức Y tế thế giới (WHO).

Song song đó, theo WHO, số ca bệnh sốt xuất huyết trên toàn thế giới đã tăng gấp 8 lần trong hai thập kỷ qua.

Ở khu vực Mỹ Latin, chỉ trong 6 tháng đầu năm, số ca sốt xuất huyết đã vượt qua con số tổng của cả năm 2022.

Còn ở Nam Á, Bangladesh đang đối mặt với đợt bùng phát sốt xuất huyết lớn nhất từ trước đến nay, với 208.000 ca mắc và hơn 1.000 ca tử vong, theo số liệu của Tổng cục Dịch vụ y tế nước này công bố ngày 2-10.

Các trường hợp tử vong do sốt chikungunya và các bệnh do muỗi truyền khác cũng bắt đầu gia tăng ở nhiều khu vực trên thế giới.

Các loài muỗi đang tích cực mở rộng địa bàn hoạt động. Nếu xét kích thước cực kỳ khiêm tốn của chúng, đây hẳn không phải là "chuyện muỗi".

Phân tích dữ liệu của 120 năm qua, các nhà khoa học tại Trung tâm y tế Đại học Georgetown (Mỹ) cho biết giống muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét ở châu Phi đang lan sâu hơn vào miền nam châu Phi và đến những độ cao chưa từng được ghi nhận.

Trong một năm, chúng có thể di chuyển lên các vùng đất cao hơn - thêm khoảng 6,5m, và tiến về phía nam thêm khoảng 4,7km, tất cả nhờ vào biến đổi khí hậu, theo nghiên cứu công bố trên tạp chí Biology Letters hồi tháng 2.

Thế giới ngày nay đã ấm hơn thời kỳ tiền công nghiệp ít nhất 1,2^oC.

"Chúng ta thường cho rằng những thay đổi này đang diễn ra xung quanh chúng ta, nhưng cơ sở bằng chứng còn khá hạn chế" - theo Colin Carlson, nhà sinh vật học tại Đại học Georgetown và đồng tác giả của nghiên cứu trên.

Nhằm giám sát các mối đe dọa an ninh sức khỏe quốc gia trên một trái đất nóng hơn, hoạt động "giám sát sinh học" (biosurveillance) sắp tới sẽ phải bao gồm việc theo dõi sự dịch chuyển của động vật, Carlson cho biết.

Mùa hè vừa qua, lần đầu tiên sau 20 năm, nước Mỹ đã chứng kiến các ca sốt rét lây truyền tại địa phương, với 9 ca bệnh được báo cáo ở Texas, Florida và Maryland.

Còn sốt xuất huyết - từng là một loại bệnh nhiệt đới thuần túy - hiện đang lây lan ở Florida và Pháp. Châu Âu đã báo cáo số ca nhiễm tăng vọt, và Peru đã phải tuyên bố tình trạng khẩn cấp ở hầu hết các khu vực.

CNN ngày 29-6 dẫn lời Carlson cảnh báo: "Sẽ có thêm 1 tỉ người sống trong các điều kiện thời tiết thích hợp cho việc lây truyền sốt xuất huyết, và phần lớn sẽ ở Tây Âu, Mỹ và Trung Quốc ôn đới".

Muỗi phát triển mạnh mẽ ở những nơi ấm áp và ẩm ướt. Biến đổi khí hậu mang đến những đợt nắng nóng thường xuyên hơn và nghiêm trọng hơn, cũng như bão và lũ lụt để lại những vũng nước tù đọng để muỗi tha hồ sinh sản. Thời của muỗi đã đến!

Ví dụ ở Bangladesh, số ca nhiễm thường đạt đỉnh từ tháng 7 đến tháng 9 khi gió mùa hoạt động. Nhưng năm nay, số ca nhiễm bắt đầu tăng lên từ rất sớm - vào cuối tháng 4.

Theo các nhà khoa học, mùa gió mùa kéo dài với nhiệt độ ấm hơn và lượng mưa lớn bất thường đã tạo điều kiện sinh sản lý tưởng cho giống muỗi Aedes (muỗi vằn) truyền bệnh sốt xuất huyết.

Nhiệt độ tăng, muỗi lớn nhanh hơn và sống lâu hơn. Nếu trước đây chúng sẽ chết sạch trong mùa đông khắc nghiệt ở nhiều nơi thì giờ đây chúng có cơ hội sống sót cao hơn và có nhiều thời gian hơn để gia tăng dân số.

Cái nóng cũng đẩy nhanh thời gian để ký sinh trùng hoặc vi rút trưởng thành bên trong con muỗi.

Cái nóng còn cho chúng những lợi thế khác. Khi trời nóng hơn, người ta có xu hướng ra ngoài vào buổi sáng và chiều muộn - thời điểm muỗi hoạt động mạnh nhất.

Cái nóng cũng đang thúc đẩy các thành phố tăng cường không gian xanh để làm mát, nhưng cũng vô tình cung cấp nơi sinh sản lý tưởng cho muỗi.

Trên khắp nước Mỹ, số "ngày muỗi" trong năm - những ngày nóng ẩm mà bọn chúng rất yêu thích - đã tăng lên, theo một phân tích gần đây của nhóm nghiên cứu phi lợi nhuận Climate Central.

Họ đã xem xét kho dữ liệu kéo dài hơn bốn thập kỷ ở gần 250 nơi khác nhau, và phát hiện rằng 70% số địa điểm đó đã trở nên "thân thiện" hơn với muỗi.

Các nhà khoa học đang nỗ lực phát triển các công cụ diệt muỗi mới. Đầu tiên, chúng ta cần đi trước bọn muỗi và khả năng kháng thuốc trừ sâu liên tục tiến hóa của chúng. Một vài tổ chức đang nghiên cứu phát triển các loại thuốc diệt côn trùng mới với nhiều hứa hẹn.

Ví dụ, hai loại màn ngủ mới đã được tung ra thị trường, chúng được xử lý bằng pyrethroid (loại "vũ khí hóa học" duy nhất ta dùng trong 70 năm qua để diệt muỗi) và thành phần thứ hai là pyriproxyfen hoặc chlorfenapyr.

Các giải pháp công nghệ cao để giảm số lượng muỗi cũng đang được nghiên cứu.

Một dự án ở Florida đang thử nghiệm một loại muỗi biến đổi gene. Chúng sẽ truyền cho đời sau một loại gene có khả năng giết chết muỗi cái (chỉ có muỗi cái mới hút máu và truyền bệnh).

Các thí nghiệm khác liên quan đến việc sử dụng vi khuẩn Wolbachia có thể ngăn chặn vi rút nhân lên bên trong con muỗi, làm giảm khả năng chúng truyền vi rút sốt xuất huyết cho người.

Với sốt rét, cũng có một cách tiếp cận tương tự.

Phải nói thêm, việc thiết kế, phát triển, thử nghiệm và sản xuất một công nghệ hoặc biện pháp can thiệp mới thường kéo dài ít nhất một chục năm. Khâu thử nghiệm và đánh giá diễn ra rất chậm chạp và thiếu kinh phí trầm trọng. Ngược lại, vòng đời của một con muỗi kéo dài sáu tuần, chúng không ngừng tiến hóa để tránh né những "vũ khí" mới của con người.

Trong khi chờ đợi, có nhiều cách để mỗi người chúng ta có thể tự bảo vệ mình khỏi rủi ro bệnh tật, bao gồm: bôi thuốc chống muỗi, dán lưới chống muỗi cho cửa sổ và cửa ra vào, loại bỏ nước đọng ở những nơi như chậu hoa và máng xối.■