Đó là hồ treo Sà Phìn (xã Sà Phìn, Đồng Văn), chiếc hồ nhỏ nhất trong số các hồ treo ở cao nguyên và cũng được xây với số tiền ít nhất do Viện Địa chất VN hỗ trợ. Đó là hồ treo đầu tiên được xây.

Phóng to

Những đứa trẻ đi cõng nước ở hồ treo Thảo Phìn Tủng, Đồng Văn - Ảnh: V.Hà

Kỳ 1: Dấu chân tìm... nước

Thử thách trên đá tai mèo

PGS-TSKH Vũ Cao Minh kể ông và đồng nghiệp đã phải đi lại hàng chục lần lên cao nguyên, đến nhiều xã. Nhưng nơi thuyết phục được cán bộ xã và dân thì khó xây hồ, nơi có thể xây hồ thì dân không thuận, cán bộ quay lưng.

Riêng ở Thào Phìn Tủng, nhóm đã phải tìm chủ tịch xã nhiều lần. Có lần phải chờ chủ tịch xã hết cơn say, có lần phải ngồi cùng uống rượu. Rồi nhờ giáo viên của trường phổ thông trong xã mua gà, rượu, mời dân đến nói chuyện, thuyết phục. Bữa thì họ gật, bữa thì không. Có lần có đến vài chục người dân đại diện điểm chỉ vào giấy cam kết ủng hộ, nhưng vài ngày sau họ lại từ chối.

Bế tắc, một lần ông Minh, ông Nguyễn Chí Tôn (lúc đó là phó giám đốc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn Hà Giang) lại phải tìm đến một xã mới.

Hồ Sà Phìn được chọn xây ở điểm có độ cao 1.300m, ban đầu thiết kế theo hướng trải bạt chống thấm dưới đáy, nhưng khi thử nghiệm thu nước, áp lực nước quá mạnh đã xé bung bạt, buộc nhóm thiết kế và thi công phải chuyển sang đổ bêtông.

Toàn bộ vật liệu xây dựng đều phải chở từ thị xã Hà Giang (nay là TP Hà Giang) lên. Đơn vị thi công không có kinh nghiệm xây hồ trên núi đá vôi, cứ xây xong lại bục.

Một vài chuyên gia thủy lợi lên cũng lắc đầu ngao ngán vì có muôn vàn khó khăn: đường núi hiểm trở, vật liệu khó vận chuyển, hồ trên núi đá thì khó chống rò rỉ...

TS Vũ Văn Bằng (nguyên phó viện trưởng Viện Công nghệ nước và môi trường) năm đó mới từ Ba Lan về, dự định chỉ ở VN một thời gian ngắn. Nhưng khi chứng kiến nỗi khó khăn của các nhà địa chất đang lăn lộn với vùng cao nguyên đá, ông đã từ bỏ hẳn cuộc sống, công việc ở nước ngoài, khoác balô lên Đồng Văn.

Ông ăn ở ngay tại những bãi đá tai mèo bên cạnh nơi xây hồ. Tự củi lửa nấu cơm giữa công trường đá tai mèo trong mùa đông lạnh giá, nhanh thì hai tuần, nếu không phải một tháng ông mới đón xe ôm về thị trấn Đồng Văn tắm giặt một lần.

Không điện, không máy tính... tất cả bản vẽ thi công TS Vũ Văn Bằng đều vẽ bằng tay trên những tờ lịch khổ lớn. Tất cả công thức tính toán cũng được ông đo đạc và tính toán ngay trên bãi đá tai mèo nơi xây chiếc hồ treo đầu tiên trên cao nguyên đá. TS Vũ Văn Bằng đã đảm nhiệm công việc chủ yếu của người giám sát thi công hồ treo Sà Phìn trên địa hình đá vôi.

Tháng 5-2002, hồ “trái tim” bắt đầu thu nước. Chỉ với sức chứa 3.000m3 nhưng hồ Sà Phìn đã có nước cung cấp cho mấy xã.

Hồ treo Tà Lủng (Mèo Vạc) có quy mô lớn gấp 10 lần hồ “trái tim” ở độ cao 1.200m. Kinh phí do Trung tâm Nước sạch vệ sinh môi trường (Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn) cấp chỉ hơn 1 tỉ đồng. Từ thiết kế đến giám sát thi công... đều làm việc không lương. Có quá nhiều phát sinh so với thiết kế ban đầu khiến kinh phí bị cạn, ông Bằng và ông Minh tự bỏ tiền túi làm tiếp.

Sau bao vất vả, cuối cùng hồ treo Tà Lủng đã làm xong sứ mệnh của mình: đem lại niềm tin về giải pháp hồ treo. Ông Đàm Văn Bông, phó chủ tịch UBND tỉnh Hà Giang, khẳng định: “Cho đến nay hồ treo vẫn là giải pháp hiệu quả nhất mang nước về cho người dân vùng cao, mà công đầu thuộc về TSKH Vũ Cao Minh”.

Năm 2006, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng lên thăm hồ treo của Hà Giang và phê duyệt đề xuất của tỉnh làm 30 hồ treo ở những huyện vùng cao thiếu nước.

“Nối mạng nước”

Ngay sau khi giải pháp hồ treo được công nhận và đưa vào thi công hàng loạt, nhóm các nhà khoa học: Vũ Cao Minh, Nguyễn Hữu Nùng, Nguyễn Chí Tôn, Trịnh Quốc Hải, Vũ Văn Bằng, Tạ Văn Khoa, Vũ Văn Vương và Hà Ngọc Anh đã bắt tay vào việc đo vẽ địa chất thủy văn bốn huyện vùng cao núi đá của Hà Giang để lập quy hoạch tổng thể về nước cho vùng này.

Ý tưởng của nhóm tác giả này về việc “nối mạng nước” trên cao nguyên đá được nhiều người tán đồng, nhưng cũng có những người cho rằng đó sẽ chỉ là... câu chuyện viễn tưởng. Vì xây một hồ treo ở thời điểm này còn khó huống hồ “nối mạng”.

Dù vậy, một điều tra chi tiết về thực trạng địa chất thủy văn của cao nguyên đá vẫn được lập. Các nhà nghiên cứu tìm ra gần 100 điểm có tiềm năng nước, trong đó chủ yếu là nước vách núi (trên 60 điểm), có khoảng 20 hang động có thể khai thác nước và một số nguồn nước mặt (khe suối, sông).

Chia sẻ với chúng tôi trong chuyến đi thực địa gần nhất lên Đồng Văn, Mèo Vạc, TS Vũ Cao Minh trầm ngâm: “Những cái mới hay khiến người ta nghi ngại. Nhưng chúng tôi không vẽ sơ đồ nối mạng bằng những số liệu tưởng tượng. Khi làm được sẽ giải quyết hiệu quả cơn khát nước ở vùng cao”.

Với “sơ đồ nối mạng”, những điểm có tiềm năng khai thác nước từ nhiều nguồn khác nhau sẽ xây dựng các hồ treo quy mô lớn. Các hồ đầu nguồn sẽ được nối tới các hồ nhỏ hơn để chia sẻ nguồn nước. Theo cách đó, tại các thôn bản khó có thể thu nước trực tiếp từ vách núi cũng có thể xây hồ để lấy nước thông qua các hồ lớn.

Với sơ đồ quy hoạch hồ treo, các hồ treo được đặt ở vị trí thuận tiện cho việc dẫn đường ống đến thôn bản, người dân không phải lo đi địu nước tận hồ như hiện nay.

Giấc mơ “nối mạng” hệ thống nước để giải khát cho cao nguyên đá có vẻ đang hình thành, nhưng chặng đường phía trước của những nhà khoa học vẫn còn đầy thách thức...