Mùa vải Lục Ngạn đang độ chín, những ngày này dọc quốc lộ 31 chạy qua trung tâm thị trấn Chũ và nhiều xã của huyện Lục Ngạn, Bắc Giang, ngập trong sắc đỏ vải thiều. Cả chục cây số tuyến quốc lộ 31 từ phố Kim đến thị trấn Chũ, dài về phía phố Kép ùn ùn xe chở vải.

Năm nay vải không được mùa, nguồn cung có hạn, nên nhiều chủ vườn vải đang găm hàng chờ tăng giá. Đa số chủ vườn tin rằng hết thời gian cách ly y tế, các thương lái Trung Quốc trở lại mua bán, giá vải sẽ tăng cao.

Dù mới vào mùa, quốc lộ 31 cả đêm lẫn ngày đều tấp nập xe đông lạnh qua lại, tại các chợ vải dọc tuyến, hàng chục xe container nằm chờ ăn hàng.

Mờ sáng tại chợ vải phố Kim, huyện Lục Ngạn, chiếc xe Wave của anh Thân Hoàng Phương, xã Phượng Sơn, ì ạch cõng hơn 2 tạ vải ra phố Kim để bán. Giữa chợ buôn vải, anh Phương chống chân nhích từng chút để tìm chỗ đứng.

Sáng nào cũng vậy, anh dậy từ tờ mờ sáng, cắt hơn tạ vải chở ra quốc lộ 31 bán. Thương lái tỏa đi khắp chợ xem vải rồi trả giá mua. Thỏa thuận xong, thương lái ghi giá cả vào một tờ giấy nhỏ, chỉ anh đến điểm cân vải và nhận tiền.

Sau vải Lục Ngạn 1 tháng, giờ đang độ thu hoạch rộ vải Thanh Hà, giống vỏ đỏ, dai, cùi dày mà thương lái Trung Quốc rất ưa thích. Mấy hôm nay trời mưa, anh Phương cho hay phải cắt những chỗ đã chín rộ đi bán, nếu để muộn hơn, vải chín quá sẽ nứt, hỏng và hao hụt nhiều.

Tại chợ cân vải đầu cầu Chũ, thị trấn Chũ, anh Nguyễn Văn Nam đang chờ bán xe vải 2,5 tạ. Anh cho biết giá vải năm nay chỉ bằng phân nửa năm ngoái. Hàng mã đẹp bán được 27.000 - 30.000 đồng/kg, hàng mã xấu chỉ bán được 22.000 đồng/kg dù năm nay nhiều vườn vải tại Lục Ngạn mất mùa.

Giải thích việc vải mất mùa nhưng giá vẫn rẻ, anh Nam cho biết hầu hết vải đang được các đầu mối trong nước mua gom để bán lại cho thương nhân Trung Quốc hoặc đóng xe lạnh đi về Hà Nội và các tỉnh phía Nam tiêu thụ nên bị dìm giá.

Năm trước cũng mất mùa vải, nhưng khi thương lái Trung Quốc sang mua, giá vải cao gấp đôi năm nay, khoảng 55.000 đồng/kg.

Hàng trăm thương nhân Trung Quốc đến Bắc Giang mua vải thời gian qua vẫn đang bị cách ly y tế nên không thể trực tiếp mua bán vải. Chị Lan, một đầu mối thu mua vải, cho hay việc thương lái Trung Quốc không trực tiếp mua vải đang ảnh hưởng tới giá bán của nông dân.

Theo chị Lan, mọi năm cứ vào mùa, đoạn quốc lộ 31 qua phố Kim trước nhà chị đỏ rực vải, xe bán vải xếp hàng chờ cân tắc vài cây số. Mỗi ngày điểm cân vải nhà chị nhận cân cho thương lái Trung Quốc từ 4h sáng đến xế chiều. Có hôm cân đến 10h sáng đã được hơn 20 tấn vải.

Năm nay, cả buổi sáng chị mới cân được khoảng chục tấn. Chị nói do thương lái Trung Quốc chưa "ăn hàng" nên chị nhận thu mua cho thương lái miền Nam đủ loại giá. Vải xấu mã, chưa chín hẳn chỉ 14.000 đồng/kg, loại mã tốt khoảng 22.000 đồng/kg. Hàng cực đẹp, vỏ đỏ, đều gai, quả to đều có giá 27.000 - 30.000 đồng/kg.

Ông Nguyễn Văn Thọ - giám đốc Trung tâm Khuyến công và xúc tiến thương mại tỉnh Bắc Giang - cho biết sản lượng tiêu thụ vải tại Bắc Giang tính đến ngày 15-6 đạt hơn 56.000 tấn, riêng huyện Lục Ngạn sản lượng tiêu thụ hơn 20.000 tấn, giá bán vải trung bình từ 20.000 - 35.000 đồng/kg.

Cũng theo ông Thọ, trên toàn tỉnh Bắc Giang có khoảng 300 điểm cân, thu mua buôn vải thiều, riêng huyện Lục Ngạn có khoảng 120 điểm. Thị trường tiêu thụ vải thiều chủ yếu là các tỉnh thành Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Lào Cai và các tỉnh lân cận. Trong khi thị trường xuất khẩu vải lớn nhất của Việt Nam vẫn là Trung Quốc.

Việc quá phụ thuộc vào thị trường vải lớn nhất thế giới này là một trong những lý do quan trọng khiến giá cả khó ổn định và về lâu dài không phải là điều tốt cho xuất khẩu nông sản nói chung và quả vải nói riêng của Việt Nam.

Nghiên cứu đi chi tiết vào tỉnh Bắc Giang, nơi vải "là loại cây trồng tương đối mới với nông dân địa phương" được đưa vào "nhờ dân di cư từ tỉnh Hải Dương vào những năm 1990".

Nghiên cứu cho biết do sự phù hợp đặc biệt của thổ nhưỡng ở Bắc Giang, cây vải đã nhanh chóng trở thành cây trồng chủ lực, với sản lượng gần 186.000 tấn - chiếm hơn 25% tổng sản lượng cả nước (2015), với diện tích lên đến 31.100ha.

Đi sâu hơn vào một huyện trồng vải điển hình của Bắc Giang là Lục Ngạn (52,5% sản lượng vải toàn tỉnh vào năm 2015, đồng nghĩa riêng huyện này sản xuất hơn 12% sản lượng vải cả nước), nghiên cứu - của các tác giả Shozo Sakata và Fumie Takanashi - cho thấy thị trường đơn lẻ lớn nhất của vải Lục Ngạn chính là Trung Quốc, thường xuyên chiếm tỉ trọng cao hơn thị trường trong nước giai đoạn 2013 - 2017, đơn cử lên tới hơn 50% năm 2014.

Thị trường Trung Quốc cũng chiếm tỉ trọng gần như tuyệt đối với vải Lục Ngạn xuất khẩu, tăng dần từ 90,2% lên 98,5% xét về giá trị trong giai đoạn 5 năm nói trên. Tuy nhiên, sự phụ thuộc đó đã giảm bớt trong những năm gần đây, với nỗ lực đa dạng hóa đầu ra trong khoảng 5 năm trở lại đây.

Tháng 6-2015, lô vải thiều đầu tiên được xuất sang Mỹ và Úc. Nhưng những bước dò dẫm đầu tiên gặp không ít trở ngại, phản ánh tính chất thiếu đồng bộ của một nền nông nghiệp còn rất nhiều việc phải làm, những cơ hội bị bỏ lỡ, và thực tế chung về năng suất của nền kinh tế.

Với thị trường Mỹ năm 2015, 17 nhà máy đóng gói trái cây tươi được Mỹ cấp mã số lại nằm toàn bộ ở phía Nam, phải vận chuyển vải bằng máy bay vào TP.HCM để sơ chế, đóng gói và chiếu xạ (từ năm 2016 mới có trung tâm chiếu xạ ở miền Bắc), làm phát sinh thêm chi phí và giảm tính cạnh tranh.

Với thị trường Úc, vải Việt Nam có giá cao hơn của Úc, Thái Lan và Trung Quốc vì chi phí chiếu xạ và vận chuyển bằng hàng không của Việt Nam đều cao hơn, khâu thu hái, xử lý, bảo quản, vận chuyển thường xuyên vướng kiểm dịch tại Úc. Tất cả những chi phí đó đều cộng vào giá bán ra.

Đến năm 2020, Nhật Bản được chờ đợi là một thị trường mới cho quả vải, nhưng thực tế tới giờ, Trung Quốc vẫn là thị trường áp đảo của quả vải Việt.

Trong khi nhiều nhà vườn Lục Ngạn thất thu mùa vải thì vườn vải xuất khẩu nhà ông Trần Văn Lân, thôn Lâm, xã Nam Dương, vẫn sai trĩu quả. Vườn vải 3ha của ông Lân nằm cheo leo trên đỉnh đồi, nhưng ông luôn tự hào vì vườn nhà ông không bao giờ thiếu nước.

Theo ông Lân, cây vải trồng trên đất này hợp đất, hợp nước, gần hai chục năm nay, 700 gốc vải trong vườn chưa năm nào bị mất mùa, năm nay cũng thu được khoảng 40 tấn.

Vườn vải nhà ông chỉ trồng vải "muộn" - vải thiều, thứ vải ngon trứ danh của vùng đất Lục Ngạn. Vì thế, trong khi nhiều nhà vườn khác đang chộn rộn thu vải Thanh Hà đem bán thì ông Lân vẫn điềm nhiên uống trà ngắm những quả vải "mã mây" ửng hồng để chờ lên giá.

Ông Lân khoe vụ vải năm nay ông đăng ký bán 8 tấn cho một doanh nghiệp thu mua xuất khẩu sang Nhật Bản với giá khoảng 30.000 đồng/kg. Tuy nhiên, họ đưa ra nhiều tiêu chí khắt khe, với một danh sách dài các loại thuốc trừ sâu không được sử dụng. Người của công ty đến tận vườn để lấy mẫu đất, mẫu nước và mẫu quả đi kiểm định chất lượng.

Lão nông dạn dày kinh nghiệm cho hay nếu phun thuốc theo cách nhiều người khác đang làm, quả vải rất đẹp nhưng dễ bị nứt vỏ hoặc "cháy". Loại vải ấy nếu đến vụ không thu hoạch nhanh, bán nhanh thì chỉ có đổ đi. Còn vườn vải của ông được chăm sóc theo tiêu chuẩn VietGap, sử dụng công nghệ vi sinh có thể kéo dài vụ thu hoạch thêm 25 ngày nữa.

Nhưng ông Trịnh Đình Hãnh, một chủ vườn vải xuất khẩu khác tại thôn Lâm, lại lo ngại trời mưa quá nhiều những ngày qua sẽ làm quả vải tới độ chín nứt vỏ.

Theo ông Hãnh, nếu không đẩy nhanh vụ thu hoạch, các vườn vải bị nứt sẽ hư hỏng, không đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu dù nhà vườn đã ký hợp đồng xuất khẩu với các doanh nghiệp.

Năm nay là năm đầu tiên ông Hãnh đăng ký bán cho doanh nghiệp thu mua xuất sang Nhật Bản với giá bán cao hơn hẳn giá ngoài thị trường. Ông tính toán nếu thuận buồm xuôi gió, năm nay vườn vải 5ha thu hoạch được khoảng 17 tấn vải, trừ hết chi phí, gia đình cũng thu lời hơn 400 triệu đồng.

Tại Lục Ngạn, không chỉ có nông dân trồng vải theo công nghệ VietGap, ông Trần Văn Hành, thôn Chão Cũ, xã Giáp Sơn, còn tiên phong trong trồng vải hữu cơ. Giá bán vải hữu cơ thường cao gấp chục lần giá trên thị trường, nhưng ông Hành nói ông chỉ được hưởng một phần giá bán thị trường.

Chẳng hạn giá bán vải hữu cơ năm nay khoảng 100.000 đồng/kg nhưng gia đình ông chỉ thu về khoảng 40.000 đồng/kg, phần còn lại hệ thống sơ chế, phân phối và bảo quản thu.

Tính chất đặc sản của quả vải thể hiện qua đặc điểm thị trường và chuỗi cung ứng của loại trái cây nhiệt đới đặc biệt này: tỉ lệ tiêu thụ trong nước ngày càng ít, và tầm quan trọng trong thương mại toàn cầu ngày càng lớn.

Bắc Giang chính là ví dụ. Với sản lượng 186.000 tấn của năm 2015 chẳng hạn, chỉ cần giá bán 30.000 đồng/kg, thì riêng quả vải tạo ra doanh thu 5.580 tỉ đồng mỗi năm cho toàn tỉnh. Đặt trong bối cảnh GRDP của Bắc Giang cả năm 2019 là 106.750 tỉ đồng, và đây là tỉnh có mức tăng trưởng vào loại nhanh nhất cả nước những năm gần đây, điều hẳn có sự đóng góp không nhỏ của quả vải.

Báo cáo trên của FAO, thăm dò với các hộ nông dân nhỏ ở nông thôn, cho thấy tại những vùng trồng trái cây đặc sản, thu nhập từ đó có thể chiếm tới 75% tổng thu nhập của nông hộ.

Một lợi thế mà giới làm chính sách cũng cần nhận ra là trên các thị trường quốc tế, trái cây nhiệt đới vẫn được coi là sản phẩm mới mẻ của thị trường ngách, với chủng loại và sự cạnh tranh còn ít, chủ yếu nhắm vào dân châu Á di dân. Nhưng điều đó sẽ sớm thay đổi với sự tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ ở Trung Quốc và sự quen thuộc dần các sản phẩm nhiệt đới ở các nước giàu, khiến đây là hướng đi không thể bỏ qua với các quốc gia nông nghiệp.

Nghiên cứu của FAO nhận định các loại trái cây nhiệt đới đặc sản như vải "là cơ hội thương mại tuyệt vời cho các nước có thu nhập thấp", dù các nước đó sẽ đối mặt với "nhiều thách thức cả ở hai phía cung và cầu" của thị trường này.

Về mặt cung, vấn đề là chất lượng và sản lượng còn thấp của nông nghiệp quy mô nhỏ, tỉ lệ hao hụt lớn, nhất là trong quá trình thu hoạch khi quả đã chín.

"Hơn nữa, canh tác các loại trái cây thị trường ngách có tính thời vụ cao độ, đặc trưng là các giai đoạn thu hoạch ngắn, dẫn tới mức cung thiếu ổn định và biến động giá cả lớn", theo nghiên cứu của FAO. Đó là những trở ngại chính với "năng lực thâm nhập thị trường", một vấn đề trầm trọng thêm vì thiếu hạ tầng và công nghệ cần thiết để vận chuyển nhanh các sản phẩm mau hư hỏng, bài toán gần như kinh niên của mỗi mùa vải Việt Nam.

Trong khi chờ đợi những giải pháp căn cơ, lâu dài hơn, và ở quy mô rộng lớn hơn cho quả vải, tỉnh Bắc Giang đã có những nỗ lực tự thân đáng chú ý trong thời gian vừa qua.

Để hỗ trợ đầu ra cho quả vải, tỉnh đã đề nghị Thủ tướng Chính phủ cho 371 thương lái Trung Quốc được phép nhập cảnh vào Việt Nam thu mua vải thiều. Tính đến ngày 16-6, đã có trên 113 thương lái nhập cảnh và đang được cách ly y tế trên địa bàn huyện Lục Ngạn.

UBND huyện cũng bố trí 29 nhà nghỉ trên địa bàn để phục vụ cách ly, bố trí công an, nhân viên y tế trực 24/24 giờ, bảo đảm cơ sở vật chất, nơi ăn nghỉ cho thương lái theo quy định.

Ông Nguyễn Thế Thi - phó chủ tịch huyện Lục Ngạn - cho hay nhiều thương lái Trung Quốc đã đến Bắc Giang được hơn 10 ngày, trong tối ngày 16-6 có 21 thương lái Trung Quốc hết cách ly, khoảng ba hôm tiếp theo, hầu hết các thương lái Trung Quốc hết thời gian cách ly y tế sẽ trực tiếp ra chợ mua vải và hoạt động mua bán sẽ sôi động hơn.

Trong thời gian cách ly, hầu hết thương lái Trung Quốc đều phải livestream, quay phim, chụp ảnh, kết nối trực tuyến, hợp đồng gián tiếp với các đầu mối thu mua trong nước qua điện thoại để chốt số lượng, giá cả mua vào để xuất qua Trung Quốc.

Cũng theo ông Thi, hằng năm tỉnh Bắc Giang đều tổ chức hội nghị xúc tiến, giới thiệu vải thiều, nhưng năm nay là lần đầu tiên tỉnh thực hiện hoạt động xúc tiến, quảng bá vải thiều Lục Ngạn trực tuyến.

Năm nay do ảnh hưởng dịch bệnh, tỉnh đã tổ chức hội nghị xúc tiến thương mại trực tuyến, kết nối giao thương với 63 tỉnh, thành phố trong cả nước và hai điểm cầu tại tỉnh Vân Nam, hai điểm cầu tại tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc).

Không chỉ có vậy, để hỗ trợ đầu ra cho quả vải, những năm qua Bộ NN&PTNT, Sở NN&PTNT tỉnh Bắc Giang, Sở Công thương tỉnh Bắc Giang và UBND huyện Lục Ngạn đã hỗ trợ, định hướng nông dân trồng vải Lục Ngạn phát triển thương hiệu, định hướng để nông dân trồng vải sạch, chất lượng tốt hơn.

Về chuyện tìm đầu ra cho quả vải, ông Lại Thanh Sơn - phó chủ tịch UBND tỉnh Bắc Giang - nói để ứng phó với bối cảnh dịch COVID-19, nhiều thị trường xuất khẩu chưa mở cửa, ngay từ những ngày đầu năm 2020, tỉnh đã xây dựng ba kịch bản với mục tiêu kép, vừa phòng dịch, vừa thúc đẩy sản xuất tiêu thụ.

Đồng thời, xây dựng các kế hoạch tổ chức xúc tiến tiêu thụ vải thiều và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho các doanh nghiệp, thương nhân đến tìm hiểu, thu mua, tiêu thụ vải thiều trên địa bàn.

Về thị trường tiêu thụ vải thiều năm nay, ông Sơn cho biết thêm mọi năm khoảng 50% vải thiều được tiêu thụ nội địa và 50% xuất khẩu, trong đó chủ yếu được xuất sang thị trường truyền thống Trung Quốc và một số thị trường tiềm năng khác.

Năm nay, do tác động của dịch COVID-19 nên các nước đều có những chính sách kiểm soát dịch tễ, xuất nhập cảnh, một số quốc gia đóng cửa biên giới không cho thông quan nên xuất khẩu vải gặp nhiều khó khăn hơn. Vì vậy, trong năm nay tỉnh Bắc Giang vẫn xác định ưu tiên xuất khẩu vải sang thị trường Trung Quốc và một phần tiêu thụ nội địa.

Theo Sở Công thương, vải thiều Bắc Giang đã được xuất khẩu tới trên 30 quốc gia và vùng lãnh thổ. Tuy nhiên thị trường Trung Quốc vẫn được xác định là thị trường truyền thống và có quan hệ hợp tác nhiều năm qua. Tỉnh Bắc Giang đã đăng ký mã vùng trồng, mã cơ sở đóng gói và tem truy xuất nguồn gốc... để xuất khẩu sang Trung Quốc theo chương trình hợp tác chính ngạch.

Đồng thời, tỉnh cũng đang đẩy mạnh chiến lược xuất khẩu vải sang các thị trường khó tính như Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Malaysia, Thái Lan, Singapore và mở rộng xuất khẩu tới thị trường Trung Đông, EU, Mỹ, Canada.

Đối với thị trường nội địa, tỉnh Bắc Giang đã làm việc với Cục Xúc tiến thương mại, Vụ Thị trường trong nước, các tập đoàn Central Group, Mega Market, Aeon, Saigon Co.op... để tổ chức các hoạt động xúc tiến tiêu thụ vải thiều.

Đến nay, vải thiều Bắc Giang đã được tiêu thụ trong hệ thống phân phối bán lẻ tại các trung tâm, siêu thị lớn trên cả nước. Đến thời điểm này, toàn tỉnh đã tiêu thụ 50.000 tấn, trong đó gần 23.000 tấn được xuất khẩu chủ yếu sang thị trường Trung Quốc.

Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp trong và ngoài nước đã đến các nhà vườn đăng ký thu mua vải thiều để xuất khẩu. Dự kiến vụ vải thiều năm 2020 sẽ có khoảng 50% sản lượng được xuất khẩu đi các nước.