Phóng to

Đình Thổ Hà, Việt Yên, Bắc Giang xây dựng từ TK17

Triển lãm ảnh “Đình làng Việt-Sự đa dạng” của hai cha con Nguyễn Văn Kự-Nguyễn Thanh Liêm tại không gian ngôi nhà người Việt ở khu trưng bày ngoài trời trong Bảo tàng Dân tộc học từ 20-1 đã thu hút đông đảo các nhà nghiên cứu và người xem trong những ngày giáp tết Bính Tuất.

Có thể bắt gặp ở triển lãm này hình ảnh những ngôi đình cổ nhất còn lại đến nay như đình Tây Đằng, đình Chu Quyến (Hà Tây), đình Phù Lưu (Bắc Ninh). Đó là những ngôi đình được xây dựng từ thế kỷ 16, đến nay đã 500 tuổi bên cạnh những ngôi đình mới vài trăm năm tuổi.

Phóng to

Đình Tây Đằng, thị trấn Ba Vì, Hà Tây

35 bức ảnh chỉ là một con số rất nhỏ trong gia tài lên đến hàng nghìn bức về đình làng Việt của hai cha con nhà nhiếp ảnh nghiệp dư này sau 20 năm rong ruổi khắp ba miền. Nhưng chỉ với những bức ảnh này, người xem đã có thể thấy được phần nào sự đa dạng về kiến trúc, điêu khắc, hoạ tiết trang trí, về những tập tục lễ hội, tín ngưỡng gắn liền với từng ngôi đình ở từng địa phương khác nhau.

Sự đa dạng còn thể hiện ở màu sắc, góc máy, ở những chi tiết đặc tả. Có thể nhận thấy những gam nâu trầm, những đường nét đơn giản mà tinh tế trong những bức ảnh chụp đình làng miền Bắc. Trong khi đó, ở những bức chụp đình làng miền Nam là những hoạ tiết cầu kỳ, những màu sắc rực rỡ đầy sức sống của một vùng đất mới.

Phóng to

Đầu đao đình Chu Quyến, Chu Minh, Ba Vì, Hà Tây

Cũng vậy, những ngôi đình ở miền Bắc thường có kiến trúc theo chữ nhất (chỉ có một toà đại đình), kết cấu hoàn toàn bằng gỗ, mái ngói, còn những ngôi đình ở miền Nam thường là kiến trúc chữ khẩu (bốn ngôi nhà nối vuông góc với nhau) bằng gạch.

Kiến trúc đình làng không những thay đổi theo không gian, mà còn thay đổi theo thời gian. Một ngôi đình ở thế kỷ 19, do những công năng mới mà có thể thay đổi rất nhiều về kiến trúc so với ngôi đình ở thế kỷ 16.

Nếu như đình Chu Quyến thể hiện rõ những nét đặc trưng của ngôi đình làng Việt là có bốn đầu đao uốn cong bốn góc mái, trang trí rồng, lân; hay đình làng Đình Bảng có kiến trúc theo kiểu nhà sàn; thì đình Tân Lân (Biên Hoà, Đồng Nai) lại kết hợp kiến trúc Nguyễn và Hoa Nam, hoặc đình Mỹ Phước (Long Xuyên, An Giang) lại gồm một quần thể nhiều nhà vuông nối nhau.

Cùng với những bức ảnh chụp toàn cảnh kiến trúc đình làng khắp ba miền, là những bức đặc tả những hoa văn họa tiết điêu khắc trang trí ở trong đình. Ở đây có những bức võng, câu đối chạm trổ tinh vi, sơn thếp rực rỡ- là kiểu trang trí điển hình của đình làng miền Bắc.

Thí dụ như hình ảnh bên trong đình Hàng Kênh (quận Lê Chân, TP Hải Phòng), gồm có 286 mảng chạm khắc gỗ, trong có hơn 400 hình rồng, hay những hình tượng tiên nữ được chạm khắc tinh tế trên nền hoa lá ở đình Hưng Lộc (Nghĩa Hưng, Nam Định) cũng được họ ghi lại như những tư liệu lịch sử quý giá.

Phóng to
Đình Dương Nỗ, Phú Dương, Phú Vang, Thừa Thiên - Huế	Đình Hiệp Ninh, thị xã Tây Ninh, tỉnh Tây Ninh

Một số hình ảnh về sinh hoạt lễ hội, tín ngưỡng gắn liền với ngôi đình của từng địa phương như đám rước thần ở làng Nành, hát chèo trong ngày hội ở làng Lệ Mật cũng được các tác giả ghi lại. Đó là những lát cắt thể hiện sinh động “phần hồn”, là không gian sống của những ngôi đình qua những thăng trầm của đời sống.

Nhà nhiếp ảnh Nguyễn Văn Kự, sinh năm 1940, hội viên Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam, thành viên của Liên đoàn nhiếp ảnh nghệ thuật quốc tế (FIAP). Ông đã xuất bản cuốn sách ảnh Đình Việt Nam bằng cả tiếng Việt và tiếng Anh, với sự giới thiệu của GS-Viện trưởng Viện Khảo cổ học Hà Văn Tấn. Ông cũng là đồng tác giả nhiều sách ảnh như "Điêu khắc Chăm", "Chùa Việt Nam", "Đình Việt Nam", "Người Xơ Đăng ở Việt Nam", "Nhà Mồ Tây Nguyên". Ông đang thực hiện cuốn sách Nhà rông, hồn của làng với sự tham gia của nhà văn Nguyên Ngọc và TS. Lưu Hùng. Con trai ông, Nguyễn Thanh Liêm, đồng tác giả trong triển lãm đình làng Việt này, là cán bộ Viện Xã hội học.

Trong tâm thức của người Việt, ngôi đình là biểu tượng của cộng đồng làng xã, một yếu tố hữu hình của văn hóa làng Việt Nam, là nơi mà các chức năng hành chính, tôn giáo và văn hóa cùng hoạt động.

Đình là nơi để họp bàn các việc làng, để xử kiện, phạt vạ... theo hương ước. Đình cũng là nơi thờ Thành Hoàng làng, có thể có một hoặc nhiều vị. Đình còn làm chức năng văn hoá, là nơi biểu diễn các kịch hát như chèo hay hát cửa đình, tiến hành các lễ hội, trò chơi. Trải qua thời gian, đình làng Việt không những thay đổi về kiến trúc, mà những chức năng của nó cũng thay đổi rất nhiều.

Ngày nay, ngôi đình vẫn có thể là nơi diễn ra lễ hội, cúng tế, nhưng chức năng làm trung tâm hành chính của những ngôi đình thì dường như không còn nữa. Nhiều nhà nghiên cứu có mặt tại triển lãm cũng cho rằng những giá trị văn hóa truyền thống gắn liền với ngôi đình làng Việt hiện đang mai một. Còn tác giả của những bức ảnh, ông Nguyễn Văn Kự cho biết: Có những ngôi đình được xây mới mà vẫn giữ được bản sắc và tính nguyên gốc. Thí dụ như đình Yên Sở ở Hoài Đức-Hà Tây bị phá thời Pháp, đến năm 1990 được xây lại dựa vào các tài liệu của Pháp và của nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên. Đình Tây Đằng là một thí dụ của việc bảo tồn mà vẫn giữ được nguyên gốc, mặc dù trên thực tế, việc này rất khó. Một số đình xuống cấp nặng, chẳng hạn như đình Quang Húc (Hà Tây).

Cách đây mấy năm, ông Kự lên thấy tình trạng đáng kêu cứu, mà hình như bấy lâu nay vẫn chưa có sửa chữa gì mấy. Trái ngược với những ngôi đình bị lãng quên, thì lại có rất nhiều ngôi đình được tôn tạo, nhưng lại theo lối “tô son, trát phấn”, đã phần nào làm sai lệch kiến trúc truyền thống đặc trưng của các đình làng Việt.

Phóng to
Đình Mỹ Phước, Mỹ Long, Long Xuyên, An Giang	Đình Tân Hưng, thị xã Cà Mau, Cà Mau

Với triển lãm này, ông mong muốn lưu lại trong tâm trí người xem hiện nay, những người đã bắt đầu quen với chung cư cao tầng, những toà nhà chọc trời… về hình ảnh cổ kính, trầm mặc của những mái đình như là sự tìm về tâm thức xa xưa.