Phóng to

GS-TS Đào Thái Tôn

Những sai biệt ấy vẫn đang được các nhà nghiên cứu Kiều tìm hiểu, tranh luận với hy vọng càng ngày càng đến gần hơn với nguyên tác truyện Kiều.

Chúng tôi gặp phó giáo sư, tiến sĩ Đào Thái Tôn - một chuyên gia dày công nghiên cứu truyện Kiều. Ông Tôn nhận định: nếu đặt vấn đề tìm nguyên tác truyện Kiều là không tưởng.

Điều này được ông Tôn chứng minh bằng sự thất bại của Viện văn học khi vào năm 1962, phong trào "đi tìm nguyên tác truyện Kiều" được bùng lên sôi động nhưng sau đó nhanh chóng chìm xuống, quay sang một hướng khác là "hiệu đính truyện Kiều".

* Theo ông thì có mấy nguyên nhân khiến cho truyện Kiều có nhiều dị bản như thế?

- Ta cứ hình dung thế này: Nguyễn Du viết truyện Kiều vào thời Tây Sơn, viết xong thì đưa cho Phạm Quý Thích xem, rồi những học trò lớn của Phạm Quý Thích như Cao Bá Quát, Nguyễn Văn Siêu ắt là có chép tay một vài bản để dành xem. Việc đưa truyện Kiều cho Phạm Quý Thích (tôi đã viết từ năm 1998) là một điều may mắn cho Nguyễn Du và cho văn hóa dân tộc.

Tôi nghĩ rằng sở dĩ Nguyễn Du gặp được Phạm Quý Thích là cũng do xuất thân con của Nguyễn Nghiễm và em Nguyễn Khản. Sau đó thì Phạm Quý Thích làm thơ đề vịnh truyện Kiều. Bài thơ của ông có tựa là "Thính đoạn trường tân thanh hữu cảm" (nghe Đoạn trường tân thanh có cảm xúc mà làm bài thơ này). Tuy nhiên, bài vịnh Kiều của Phạm Quý Thích này ra đời năm nào đến nay cũng chưa biết.

Còn một lý do để ra đời nhiều dị bản truyện Kiều nữa là các ông quan ở Huế đã chữa truyện Kiều. Đã vào làm quan trong triều đình Huế, thì ai cũng tiến sĩ cả, chắc là các ông ấy nhận định rằng có những chỗ mà một người chưa đỗ tú tài như Nguyễn Du còn kém, nên "chữa hộ" cho. Và họ chữa cũng không phải để họ đem đi in đâu, họ chữa là để ở nhà, cho con cháu họ "được đọc bản Kiều hay hơn". Coi như họ làm ơn cho Nguyễn Du, vì họ đâu có đề tên. Từ tâm lý đó mà thành ra nhiều dị bản. Tâm lý này phổ biến ở Huế.

Ngoài Thăng Long thì ít sửa hơn, bắt đầu từ Nguyễn Văn Siêu, Cao Bá Quát, ai chép cũng cứ thế mà chép, tỷ lệ chữa ít hơn nhiều, nhiều nhất là 18% xa với văn bản. Tôi xác lập được hai hệ văn bản Kiều là hệ văn bản Thăng Long và hệ văn bản Huế.

* Vậy là hiện nay, giới nghiên cứu và bạn đọc VN đang đứng trước một rừng truyện Kiều, nhưng không biết đâu là bản Kiều tin cậy nhất, gần với nguyên tác nhất, kể cả các bản của những nhà in danh tiếng trước đây?

- Tôi có quan điểm cho rằng bây giờ ta không nên gọi tung hê lên là đã tìm ra bản Kiều cổ nhất. Vì rằng bản Kiều xưa nhất mà ta tìm được cho đến nay, là bản in năm 1866. Thế nhưng nhỡ khi sau này lại có một bản cổ hơn nữa thì sao? Trên nguyên tắc thì người ta tin rằng bản in nào sớm nhất chắc là gần với nguyên tác nhất. Tuy nhiên, tôi thấy là nếu những bản Kiều in vào lúc Nguyễn Du đã mất, thì vẫn có thể sai lạc rất nhiều so với nguyên tác.

Còn những bản Kiều của các nhà in, hoặc của những nhà biên soạn đưa ra xưa nay như: Kiều Oánh Mậu in một bản Kiều năm 1902, Nguyễn Hữu Lập in năm 1870, cả hai ông này tuyên bố chữa truyện Kiều. Rồi bản Kiều của Duy Minh Thị 1872, Trương Vĩnh Ký 1875... nghĩa là tất cả những người đề tên mình lên truyện Kiều đều là những người sửa chữa truyện Kiều.

* Xưa nay các nhà nghiên cứu Kiều tranh biện hơi nhiều, ông có thể nói ngắn gọn về những vấn đề còn mắc mứu hiện nay?

- Tôi vẫn cứ phải tranh biện, vừa rồi có người ở Nghệ An hỏi tôi một số vấn đề, tôi phải viết bài đăng báo, có thể hình dung có các vấn đề mà giới nghiên cứu gặp phải là: Nguyễn Du viết truyện Kiều khi nào? Cái này ngay cả cụ Hoàng Xuân Hãn, cụ Đào Duy Anh cũng từng khẳng định... nhầm, và sau đó khẳng định lại. Tôi cũng có bài viết khẳng định thời điểm sáng tác truyện Kiều là vào thời Tây Sơn. Một vấn đề nữa là: đâu là nguyên tác truyện Kiều, cái này thì gần như không thể tìm thấy được rồi. Rắc rối nhất vẫn là chuyện chữ nghĩa trong các dị bản...

* Nghe có vẻ vô vọng quá, cãi nhau về từ đúng từ sai trên cơ sở không có nguyên tác thì làm sao? Có phải mấy chục năm nay ông mày mò nghiên cứu là để tìm nguyên tác, hay để tìm một bản Kiều chuẩn nhất?

- Không ai điên mà làm như vậy. Cụ Hoàng Xuân Hãn từ những năm 40 đã không tìm nguyên tác. Cụ Hoàng Xuân Hãn thuê người ta chép Kiều, để cụ đi tìm. Trong rất nhiều tập truyện Kiều cụ Hãn thuê người ta chép được ấy, có một bản trong đó tất cả chữ Lan là đổi thành chữ Hương. Cụ Hãn kết luận rằng đây là bản Kiều chép tay từ đời Gia Long (vì bản Kiều này kỵ húy chữ Lan) - lúc này Nguyễn Du còn sống. Đây mới là bản Kiều quan trọng, cụ Hãn tìm được vào những năm 1942 - 1943. Nhưng tôi không biết cụ Hãn có mang bản Kiều chép tay đời Gia Long ấy sang Pháp không, và bây giờ nó ở đâu? Tư liệu về điều này cụ Hãn trả lời phỏng vấn trên đài BBC. Lúc cụ sang Pháp và chưa tìm thấy bản Duy Minh Thị (1872).

Còn tôi, tôi đã chứng minh được rằng bản Kiều mà Duy Minh Thị in năm 1872 mà hiện nay chúng ta có được, là khắc in từ một bản chép tay. Điều này chứng minh rằng thời vua Tự Đức không khắc in truyện Kiều, bản Kiều của Kiều Oánh Mậu in năm 1902 cũng từ một bản chép tay do ông Đào Nguyên Phổ được tặng, mang từ Huế về.

* Thế thì, làm sao để chúng ta có một bản Kiều có thể gọi là đáng tin cậy được?

Theo phương pháp của cụ Hoàng Xuân Hãn, là phải bám vào phong cách văn tự Nguyễn Du, Nguyễn Du đã viết một chữ nào thì từ đầu đến cuối ông viết y như thế, chứ chữ Nôm thì có nhiều cách viết khác nhau khi viết một chữ, điển hình nhất là chữ "treo" mà người ta phiên thành "gieo", "chiếu" lung tung.

Trong truyện Kiều, Nguyễn Du có sự nhất quán rất cao về một mã chữ nôm nào đó, không hề tùy tiện. Vì thế chúng tôi xem đây là phong cách văn tự của tác giả, là tiêu chí ổn định và được xem như một nguyên tắc khi xem xét các bản chữ nôm đã được sửa chữa của truyện Kiều. Theo nguyên tắc này, bất cứ chữ nào lạc ra khỏi hệ thống phong cách văn tự Nguyễn Du thì phải đặt vấn đề nghi ngờ ngay.

Bằng phương pháp đó, cộng với việc phân định hệ văn bản Thăng Long và Huế mà tôi đã trình bày, dùng phương pháp thống kê để tìm ra những chữ sai biệt xa với hệ văn bản tin cậy (là hệ văn bản Thăng Long). Chúng tôi hy vọng sẽ tìm ra được những chữ mà Nguyễn Du dùng khi viết truyện Kiều. Còn một bản Kiều nguyên tác của Nguyễn Du, chắc là một bản chép tay, đến nay thì không hy vọng gì tìm được.