Phóng to

TTO - “Nói gì mà ngang như… cua, bực cả mình”. Nhiều người đã vừa bực mình lại vừa tức cười khi nói chuyện với dân làng Cua hay làng Phụng Pháp, xã Tân Mỹ, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. Làm cho người khác tức cành hông mà vẫn phải phì cười, đó là cái “duyên” của người Phụng Pháp.

Gặp mấy đứa trẻ đang chơi bắn bi trước sân đình làng, tôi hỏi thăm: “Các cháu có phải dân làng Phụng Pháp không?”. Một cậu bé gương mặt lém lỉnh trả lời: “Vừa là Phụng Pháp vừa không Phụng Pháp ạ”. “Sao lạ vậy?”. “Vì chúng con là dân làng Cua ạ”. Tới khi hỏi thăm đường: “Từ đây đến nhà trưởng thôn còn xa không cháu?”. “Vừa xa lại vừa gần chú ạ”. Tôi bắt đầu cảm thấy bực mình. “Đường thì vẫn thế thôi. Nhưng chú đi chậm thì xa, đi nhanh thì gần”. Đám trẻ hò reo khi tôi mắc lỡm chúng.

Ghé vào nhà trưởng thôn Hoàng Văn Chính hỏi về “bí quyết” nói ngang của người làng Cua, ông Chính lắc đầu: “Tôi có phải là người làng Cua đâu mà hỏi”. Tôi chưng hửng: “Vậy trưởng thôn dân làng nào?”. Trưởng thôn lại tỉnh bơ: “Dân làng này chứ làng nào”. Rồi ông Chính cười khà khà, nâng cốc trà: “Tôi từng đi bộ đội, làm ruộng ở bên Bắc Ninh nên vừa là người Phụng Pháp lại vừa không. Tôi thích trả lời sao cũng được, dân làng Cua là như vậy đấy!”.

Ông Chính kể mới tháng trước, có một gia đình từ làng khác đến Phụng Pháp dạm hỏi vợ cho con trai mình, nhưng nói chuyện với bên nhà gái được nửa buổi thì bực mình quá phải bỏ về. Ông bố kéo cậu con trai ra cổng: “Chẳng cưới xin gì nữa. Nhà gì mà nói ngang như cua ấy”. Hỏi ra mới biết khi vừa đến bên nhà gái, ông bố chàng trai chào hai ông bà sui gia tương lai: “Dạ, chào anh chị”. Bố cô gái bắt bẻ ngay: “Sao lại là anh chị. Biết tuổi vợ chồng tôi thế nào mà xưng hô anh, chị?”. Một lúc sau, có cụ già từ ngoài vườn bước vào nhà, bố chàng trai hỏi nhỏ bố cô gái: “Cụ là bố vợ hay bố đẻ của bác thế?”. “Bố vợ đấy nhưng lại là bố đẻ”. “Bố vợ là bố vợ, bố đẻ là bố đẻ chứ ”. “Bố vợ tôi nhưng là bố đẻ của em vợ tôi!”.

“Nhiều vụ làm ăn, cưới xin, dạm hỏi suýt dở dang vì cách nói chuyện của dân làng Cua đấy. Nhưng nói ngang như cua là truyền thống xưa nay của làng này rồi, không bỏ được”- ông Chính bảo. Ngay dân làng Cua đi nơi khác cũng bị nhận ra ngay vì cách nói làm người nghe tức sôi cả ruột. Nhưng nếu đã biết người làng Cua và cách nói ngang của làng này thì sẽ không còn bực mình nữa, như lời ông Chính: “Cách nói ngang của dân làng Cua chủ yếu chỉ để khôi hài, tếu táo cho vui cả làng thôi”.

Cụ Hoàng Ân, 76 tuổi, một trong những người được dân làng tôn là “sư tổ” món nói ngang làng Phụng Pháp, bảo: “Theo sử sách thì ngày xưa làng có cua ngon nổi tiếng, nấu canh cua tiến vua nên được gọi làng Cua. Nhưng nguyên nhân sâu xa còn vì cách nói ngang từ hàng ngàn năm nay của dân Phụng Pháp mà làng có tên làng Cua. “Nói ngang như làng Cua” trở thành thành ngữ không chỉ của xứ Bắc Giang mà còn lan ra khắp Bắc bộ.

Cụ Ân nói: “Đã là cua thì phải ngang. Nói ngang sao cho người ta thấy hợp lý, không cãi được mà lại phát cười thì mới là “bí quyết” của người làng Cua”. Nghệ thuật nói ngang làng Cua còn ở chỗ phải ứng khẩu thật nhanh, trong mọi tình huống đều có thể đối đáp, trả lời ngay được. Lạ một điều là dân Phụng Pháp quanh năm gắn bó với đồng ruộng, con trâu, cái cày, học vấn phần lớn đều khá thấp vậy mà nghệ thuật nói ngang về câu chữ rất “sành điệu”. Dân có học của các làng khác sang nói ngang không lại ra về mà “tâm phục, khẩu phục”.

Trong đình làng Cua hiện vẫn còn những tấm bia cổ ghi lại những điển tích, những câu chuyện, “bí quyết” nói ngang được lưu truyền từ bao thế hệ của làng. Theo cụ Ân, để những “bí quyết” nói ngang của làng Cua không bị thất truyền, dân làng có “hương ước” thỏa thuận với nhau rằng, dù đi đâu, làm công việc gì thì vẫn phải giữ “truyền thống nói ngang”. Cứ nghe cách nói ngang là biết biết họ hàng, thôn xóm. Nhưng tùy nơi, tùy vùng, tùy đối tượng tiếp xúc mà cách nói ngang được “cách tân” cho hợp lý. Cụ Ân và những người cao tuổi trong làng đang sưu tập và ghi lại thành những cuốn sách về nghệ thuật nói ngang và những cách nói tiêu biểu của người trong làng.

Buổi tối, tôi theo anh Chính ra sân đình tham dự hội diễn hát chèo và hội thi “nói ngang mừng xuân” của làng. Ngồi cạnh chúng tôi là hai chị em gái. Xem diễn văn nghệ một lúc, cô chị hỏi cô em: “Muốn về chưa?”. “Em vừa muốn về vừa muốn ở. Buồn ngủ quá, vừa muốn về ngủ cho sướng mắt, vừa muốn ở xem văn nghệ hay quá”. Cô chị nhẹ nhàng đáp: “Thì cứ ở đây, vừa xem vừa ngủ, được cả hai đàng”. Cả hai chị em cùng phá ra cười.