Phóng to

Hai vũ công nữ và một vũ công nam biểu diễn và ba ca sĩ: hai nam, một nữ - Ảnh Trần Kim Liên

Một nàng bôhêmiên, da ngăm ngăm, tóc đen huyền, bốc lửa, nhảy múa điệu flamenco đầy đam mê thu hút. Đó là nàng Carmen (do Laura Del Sol) trong phim Saura’s Carmen Flamenco.

Đạo diễn lừng danh người Tây Ban Nha đã thể hiện nhạc kịch Carmen của nhà soạn nhạc thiên tài người Pháp bằng phim ảnh. Danh cầm Pacio De Lucia nhập vai như ngoài đời thường, biểu diễn ghita phiên bản giai điệu của Bizet thành khúc bi ca flamenco. Từ đó tôi mê vũ nhạc dân tộc độc đáo Tây Ban Nha cùng nàng Carmen bôhêmiên bốc lửa, hoang dại.

Nàng Carmen ở Andalusia, đất phương Nam

Nhà văn Pháp Prosper Mérimeé đã viết chuyện Nàng Carmen nhân một chuyến thăm viếng Tây Ban Nha vào năm 1830, ông quen với bà bá tước Montijo và được kể lại chuyện một cô gái bôhêmiên bị người yêu giết chết. Nhạc kịch Carmen là của nhà soạn nhạc Pháp Georges Bizet dựa trên chuyện kể của Mériméc.

Phóng to

Nữ vũ công biểu diễn với hai bàn tay giơ lên và các ngón tay uốn éo

Ở Seville, miền Andalusia phương Nam, có nàng Carmen nổi tiếng, một cô gái bôhêmiên bốc lửa, làm trong một xưởng thuốc lá. Khi rỗi rảnh nàng múa hát ở các quán rượu. Phóng túng trong yêu đương, Carmen tán tỉnh được Don José, một anh lính gác. Có được một khoảnh khắc hạnh phúc với Carmen, Don José trở nên điên dại khi nàng theo anh chàng đấu bò Escamillo. Don José giết nàng.

Vở nhạc kịch được trình diễn lần đầu tại Paris vào năm 1875. Bizet đưa nhiều nhạc flamenco dân gian Tây Ban Nha vào nhạc kịch: bài ca Tán tỉnh, bài ca Thơ tình, bài ca Bông hoa. Bản El Arreglio đã trở thành Habanera. Bizet chết trong năm đó, ở tuổi 36; còn Carmen thì mau chóng trở thành nhạc kịch được ưa chuộng. Nàng bôhêmiên bốc lửa trở thành biểu tượng lãng mạn Tây Ban Nha. Có biết bao nhiêu dàn dựng Nàng Carmen trên sân khấu, qua phim ảnh. Nàng Carmen là tình sử nói lên sự xâu xé giữa sự sở hữu và sự tự do. Carmen yêu quý sự tự do của nàng trên hết.

Don José ham muốn sở hữu nàng. Carmen quyết thực hiện sự tự do của mình, dù phải trả giá bằng mạng sống. Nàng nói: “sinh ra với tự do, tôi sẽ chết trong tự do” - “Khi nào tôi còn sống, tôi chẳng bao giờ cho em tự do, Carmen à. Em phải theo tôi!”. Carmen la lên: “Hạ gục tôi ngay, hạ tôi đi hoặc hãy để tôi yên”.

Bizet tài hoa bạc mệnh và nàng bôhêmiên số phận nghiệt ngã để ấn tượng sâu đậm trong tôi. Tôi luôn ước mơ được gặp nàng Carmen hoang dại bốc lửa với điệu nhảy flamenco ở đất phương Nam.

Những nghệ sĩ Flamenco nam Mỹ tại làng mẫu Tây Ban Nha

Vào đến cổng làng mẫu Pueblo Espanol (ở Barcelona) thì đã lên đèn. Ngoặt qua ngoặt lại nhiều ngã rẽ, nhà hát Tablao de Carmen nằm ở số 9 đường Los Arcos. Con đường này giống hệt những gì có ở Andalusia mà âm nhạc và vũ điệu là một phần của cuộc sống thường ngày. Vào cửa, tôi giật mình thú vị khi thấy tranh một nữ vũ công với chữ Carmen.

Vậy là tôi đã lần theo giấc mơ đến “vùng non nước phương Nam” và “gặp” nàng Carmen. Bây giờ đã là 9 giờ 30 tối, cuộc biểu diễn sẽ bắt đầu vào lúc 10 giờ. Flamenco là sinh hoạt của đêm khuya. Phòng biểu diễn giống một nhà hát nhỏ, sức chứa khoảng 150 khách, được thiết kế sao cho khách chọn bàn ăn nào cũng thấy được sàn diễn.

Phóng to

Có nhiều màn trình diễn. Đầu tiên cả đoàn từ sau một cánh cửa ra chào khán giả, rồi trở vào trong. Màn đầu là một nữ vũ công trình diễn. Áo màu sặc sỡ, bó sát thân hình với váy xòe nhiều lớp, tà dài phủ chân. Nàng lắc sang bên phải, xoay mình qua trái, tay cầm vạt áo dài lê thê tung lên cho uốn theo vòng xoay. Nhịp bước lúc mau lúc chậm, rảo khắp sàn diễn. Lúc dừng một chỗ, cô dậm gót xuống sàn.

Sao nhịp chân đẹp thế, sao tiếng gõ đế giày giòn quá. Đôi tay múa, đôi chân gõ gót giày, thân hình uốn lượn, lúc cúi đầu, lúc ưỡn ngực. Đôi mắt long lanh, sống động, nhiệt tình. Hai ba nữ vũ công khác bước ra, gia nhập vào màn diễn, chủ yếu vỗ tay, khi thì vỗ nhẹ như theo tiếng hát, khi thì đập tay mạnh mẽ để cổ vũ cho nghệ sĩ múa. Tiếng hát, tiếng vỗ tay, tiếng dậm chân hòa vào nhau mà vẫn rõ từng loại, tiếng đàn ghita như nhịp thở như nhịp sống có lúc thúc hối có lúc theo đuổi nhịp múa và tiếng hát. Tiếng ca có lúc như rên rỉ thống thiết, có lúc nhiệt tình đầy sức sống.

Các màn biểu diễn tiếp nối nhau. Sau một màn thì tất cả người biểu diễn đi vào trong theo một cánh cửa nhỏ. Không có buông màn, không có tắt đèn. Ánh sáng trên sàn diễn vừa đủ, không chói chang không đèn màu rực rỡ. Vũ công nam dáng mạnh mẽ da ngăm ngăm, râu tóc rất nam tính, rất Tây Ban Nha, tốc độ biểu diễn rất nhanh, phong cách cứng cáp đậm đà và nhịp dậm chân hết sức giòn tan, rộn ràng, khí thế sôi động bừng bừng.

Phóng to

Bên áp phích nàng Carmen Amaya ở Barcelonna

Vũ điệu kết hợp các động tác của ngón tay và bàn tay, vũ công nam giơ cả hai cánh tay lên, nữ vũ công giơ một cánh tay uốn éo như con rắn, nửa thân trên ngửa ra sau gần 45 độ, cử động bàn chân rất khéo léo. Nhảy đôi gồm một nam một nữ, rực nhiệt tình và cảm xúc lứa đôi, cặp mắt của họ dán vào nhau, động tác đưa và đẩy rất mãnh liệt.

Tôi nhớ ra kiểu nhảy này được thực hiện rất hay và đẹp trong phim Carmen Flamenco của đạo diễn Saura, với cặp đôi gồm nghệ nhân nam bậc thầy Antonio Gades và nàng Maria Del Sol duyên dáng, gợi cảm. Nhạc công thì ngồi đàn, có lúc một có khi hai người, cũng là những chàng trai trẻ đầy nét flamenco. Họ ngồi, dáng tùy hứng buông thả. Cây đàn flamenco nhỏ hơn đàn ghita thường, tiếng đàn như là mạnh hơn, vang hơn các âm thanh khác. Ca sĩ nam, nữ cũng thay nhau.

Tôi thấy bị cuốn hút kỳ lạ. Đã thưởng thức flamenco trên đĩa, từng nghe đi nghe lại nhiều lần Carmen của Bizet, thích xem đi xem lại vũ nhạc này trên mạng, rất mê mẩn Maria Del Sol trong phim của Saura, nhưng tại đây, liveshow mới cho tôi thật thấm flamenco. Xem tận mắt, nghe tận tai. Vũ công với điệu múa sống động, nghệ thuật điêu luyện, rực tình. Tiếng đàn mạnh mẽ khi bắt theo khi thôi thúc người múa, tiếng vỗ tay thể hiện sự hòa nhịp tập thể kéo theo sự hòa điệu của khán giả. Và tiếng hát. Như xa xăm huyền bí, như u uẩn thở than phảng phất giọng hát từ các vũ khúc Ấn Độ hoặc từ các điệu múa xứ ngàn lẻ một đêm. Mọi thứ quyện vào nhau.

Chín mươi phút trôi qua. Tôi chưa kịp tỉnh giấc mơ thì một “nàng Carmen” trong đoàn đến chào khách: “Đây là một ê-kíp đến từ Nam Mỹ, chúng tôi đều mang dòng máu Tây Ban Nha”.

Nàng Carmen ở phương Bắc

Vũ công xinh đẹp này cho biết điểm biểu diễn này có tên Tablao de Carmen là để tôn vinh vũ công flamenco lừng danh Carmen Amaya. Ở nơi mà Tablao de Carmen được xây dựng, nàng đã trình diễn vũ điệu flamenco vào năm 1929 trước đức vua Alfonso XIII, vào dịp khai mạc làng mẫu Tây Ban Nha. Tôi chợt nhớ ra, có nàng Carmen bôhêmiên thực phương Bắc, niềm tự hào của Barcelona, khác với Carmen phương Nam trong mơ.

Phóng to

Được coi là vũ công flamenco vĩ đại nhất của mọi thời, Carmen Amaya đã cho flamenco một phong cách nghệ thuật riêng. Với hình ảnh lãng mạn dịu dàng mà mãnh liệt, nét Bôhêmiên lang thang hoang dại, và thiên bẩm nghệ sĩ, Carmen Amaya là nhiệt tình bốc lửa và niềm tự hào Tây Ban Nha được cả vùng Mỹ La tinh say đắm. Có sớm chăng hay đã đủ đẹp cho một nghệ sĩ thiên tài từ giã cõi đời vào tuổi 50. Huyền thoại về nàng Carmen ở phương Bắc còn tiếp tục.

Vũ nhạc Flamenco

Flamenco đã trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa truyền thống Tây Ban Nha. Đây là một loại hình nghệ thuật vừa dân gian vừa thanh lịch, tích tụ các nguồn âm nhạc của nhiều nền văn hóa (Byzantin, Ả Rập, Do Thái và Bôhêmiên) đã bắt rễ và phát triển ở Andalusia từ cổ xưa. Flamenco là nghệ thuật của người Bôhêmiên, quần thể này đến định cư vào cuối thế kỷ XV sau khi bị xua đuổi khỏi Ấn Độ, lang thang sống gởi qua nhiều xứ sở… Có thể hiểu được vì sao các lời ca bày tỏ những cảm xúc sâu lắng đau thương và yêu thương. “Khi trình diễn ở nước ngoài, tôi biết nhiều khách tham dự không hiểu lời ca, nhưng họ đã rung cảm với giai điệu. Chúng tôi hát cho tình yêu, cho hạnh phúc, cho nỗi khổ đau và cho trải nghiệm trong đời”, nghệ sĩ Carmen Linares bộc bạch.

Phóng to

Loại hình nghệ thuật này nở rộ vào thế kỷ XVIII. Nó có được thời hoàng kim nhờ phong trào mở các quán cà phê - flamenco. Người ta biểu diễn liveshow flamenco. Thoạt đầu các quán cà phê này ở Cadiz và Seville miền Andalusia phương Nam; rồi lan tràn nhanh chóng. Thuở ban đầu, flamenco chỉ có lời ca tiếng hát (cante) kế tiếp xuất hiện đàn ghita (toque), rồi tiếp theo là các bàn tay (palmas) và vũ điệu (baile), zapateado là nhịp ngón chân và đánh gót.

Flamenco in dấu lên tất cả các nghệ thuật. Các tài năng lớn Garcia Lorca, Pablo Picasso, Salvador Dali, Jean Miró… như đã luôn tắm mình trong dòng mạch flamenco. Nhà thơ Garcia Lorca tán tụng: “Flamenco thì sâu thăm thẳm, sâu hơn tất cả các nguồn nước ngầm, sâu hơn tất cả đại dương phủ quanh trái đất, thăm thẳm hơn các con tim đã tạo ra nó, hơn các giọng ca đã hát nó lên. Gần như không còn bờ mí, nó vượt thời gian”.

Flamamenco đọng lại qua bao thế kỷ, đậm nét phương Đông. Lâng lâng kỳ lạ. Ước mơ từ lâu đến miền đất châu Âu, bên bờ Địa Trung Hải. Nay tôi đã có được khoảnh khắc sống trong hồn nghệ thuật của đất nước này.

Barcelonna, Tây Ban Nha 23-9-2007