Phóng to

Họa sĩ Lý Khắc Nhu bên phòng trưng bày giới thiệu về lịch sử và quy trình tạo ra một tác phẩm sơn mài - Ảnh: My Lăng

Cái mới ở đây không chỉ nằm trong cái nhìn tạo hình mới, sử dụng nhiều bảng màu lạ hay khám phá kỹ thuật thể nghiệm, mà mới ở chỗ sử dụng lại... chất liệu cũ.

Họa sĩ Lý Khắc Nhu - người đại diện cho Saigon Art Kỳ Long Gallery, nhóm tổ chức triển lãm này - cho biết: “Sơn ta cũng chính là sơn mài, nhưng sơn ta không chỉ có sơn mài. Như chúng ta biết, sơn ta là một chất nhựa được lấy từ cây sơn của VN, có chủ yếu ở vùng Phú Thọ, sau đó pha với các bột màu tự nhiên để vẽ. Cái độc đáo của sơn ta là pha với nước hay dầu đều được, và dùng càng lâu thì càng lên “màu thời gian” rất đẹp. Trước khi các họa sĩ VN dùng sơn ta để làm tranh sơn mài thì sơn ta đã được dùng để sơn son, thếp vàng trên các bức tượng trong đình chùa, trên hoành phi, câu đối. Sơn ta cũng dùng trong các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Khoảng sau năm 1925, sơn ta được các họa sĩ ở Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương dùng để sáng tác tranh sơn mài, tức dùng kỹ thuật mài phẳng, trở thành nghệ thuật hội họa khá độc đáo của VN”.

Phóng to

Tác phẩm Gốm - sơn mài của Nguyễn Thân - Ảnh: V.Q.

Không cần mài

Họa sĩ Lý Khắc Nhu lý giải sở dĩ triển lãm có tên gọi “Hành trình mới - sơn ta tổng hợp” là ở đây các họa sĩ vừa trình bày tác phẩm sơn ta - sơn mài, vừa có tác phẩm gốm được trang trí bởi sơn ta. đặc biệt với nhiều họa sĩ trẻ, tên gọi sơn ta còn là một cái nhìn thoáng, bởi ngay tranh sơn mài của họ nhiều khi... không cần mài.

Câu chuyện sơn ta được kể lại ở đây, trong triển lãm này, nhưng ở ngoài kia chưa hẳn như vậy. Bởi ai cũng biết đã khá lâu và cả hiện tại nhiều họa sĩ chỉ dùng sơn Nhật, tức sơn công nghiệp, để làm sơn mài. Tại sao như vậy? Bởi làm sơn ta là một cuộc sáng tạo nhọc nhằn, trước hết là bị “sơn ăn”, sau nữa là khá mất thời gian.

Thông thường để hoàn chỉnh bức tranh sơn mài phải vẽ 20 lớp, mỗi lớp sơn phải chờ ít nhất ba ngày mới khô, đợi lớp này khô mới vẽ lên lớp khác. Cứ như thế phải mất khoảng thời gian ít nhất 2-3 tháng mới hoàn thành một bức tranh sơn mài - sơn ta. Giá của sơn ta lại khá cao. Họa sĩ Lý Khắc Nhu cho biết để lấy nhựa sơn người ta phải thức dậy từ lúc 2g sáng, đến khi mặt trời vừa ló dạng thì cây sơn không tiết nhựa nữa và phải lấy từ 300 cây sơn mới được chừng 1kg nhựa sơn.

Phóng to

Tác phẩm Ký ức - sơn mài của Nguyễn Minh Phương

Câu chuyện về sống chậm

Cái công phu của sơn ta là vậy, trong khi đó dùng sơn Nhật thì nhanh chóng, thuận lợi nên nhiều họa sĩ đã “bỏ rơi” sơn ta. Nhưng dùng sơn Nhật chỉ thỏa mãn nhu cầu tức thời, nó rất nhanh phai màu, bong tróc... Quan trọng hơn hết, sơn Nhật không phải là tiếng nói của tranh sơn mài VN. Thử nêu câu hỏi về cách nhận biết đâu là tác phẩm sơn mài - sơn ta và sơn mài - sơn Nhật vừa được hoàn thành, thì được bày cho cách... dùng mũi thưởng thức mùi vị tranh. Sơn mài - sơn ta toát lên mùi thơm chua nồng hay còn gọi là mùi “thum thủm” rất đặc trưng, còn tranh sơn mài - sơn Nhật sực mùi chất dung môi làm sơn nhanh khô.

Không chỉ trên tác phẩm, câu chuyện sơn ta còn được kể bằng một phòng trưng bày tư liệu, mô tả các dụng cụ, nguyên liệu và quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài - sơn ta, có cả cây sơn ta được mang đến từ Phú Thọ. Đây là lần đầu tiên công chúng được biết về cách làm sơn mài - sơn ta, về một nghệ thuật rất độc đáo của VN thông qua một triển lãm.

Như vậy, câu chuyện của sơn ta là câu chuyện về sống chậm đầy tính triết lý của nghệ thuật VN, con người VN. Nói như họa sĩ Phạm Huy Hùng thì: “Người biết vẽ tranh sơn mài là người biết dựa vào cái chậm để trở về nguồn”. Câu này không phải nói trong triển lãm này, nhưng về ý tưởng lại rất “gặp gỡ”, bởi toàn bộ tác phẩm ở đây đều làm từ chất liệu VN, toát lên tâm hồn VN, chậm rãi đi về miền đẹp lạ.