Phóng to

Ông Nguyễn Thanh Trà ở xã Bà Điểm, Hóc Môn, đã dùng mõ Nam Lân đánh cổ vũ bà con xông lên chiếm lấy bót Ngã Năm (xã Tân Thới Nhất) trong ngày Nam kỳ khởi nghĩa - Ảnh tư liệu (Quân Nam chụp lại)

Câu chuyện ấy gắn liền với một dấu mốc bi tráng của lịch sử: những ngày Nam kỳ khởi nghĩa. Cha và hai em trai của ông Huy đều là liệt sĩ, mẹ là mẹ Việt Nam anh hùng, bản thân tham gia cách mạng từ tuổi thiếu niên. Nhưng câu chuyện của ông không phải là về gia đình mình. “Tôi kể cô nghe về một người bạn của cha tôi” - ông Huy chậm rãi...

Người trí thức yêu nước

Ngày bé, cậu bé Huy thấy cha mình có một người bạn quý: bác sĩ Phạm Văn Ngởi. Ông Nguyễn Kim Tha, cha của Huy, kính trọng bác sĩ Ngởi lắm. Những buổi tối tiệm tạp hóa của gia đình vắng người, bác sĩ Ngởi thường đến chơi, chuyện trò đến khuya. Những ngày lễ tết, ông Tha đưa vợ con đến chúc tết nhà bác sĩ Ngởi trước nhất trong số bạn bè, chòm xóm.

Qua những câu chuyện, Huy được biết bác sĩ Ngởi là một trong những người Việt đầu tiên theo học và tốt nghiệp bác sĩ ở Pháp và làm việc tại Pháp. Bác sĩ Ngởi được vận động tham gia quân đội Pháp và được tặng thưởng Đệ nhất Bắc đẩu bội tinh do thành tích cứu chữa cho nhiều sĩ quan cao cấp. Hoàn toàn có thừa điều kiện để ở lại Paris, được mời chính thức làm công dân Pháp nhưng bác sĩ Ngởi kiên quyết quay trở lại Việt Nam. Ông đã trả lời với các quan chức ở Bộ Thuộc địa: “Các ông có thể thừa nhận tôi, nhưng tôi mãi mãi vẫn là người Việt Nam”. Ông trở về Sa Đéc mở phòng mạch trị bệnh cho dân nghèo.

Một sự kiện khác nữa in sâu trong tâm trí ông Huy là một ngày viên toàn quyền Đông Dương Catroux rình rang đến Sa Đéc tìm bác sĩ Ngởi. Thì ra, khi còn là đại tá ở Pháp, ông ta từng được vị bác sĩ trẻ người Việt cứu sống trên chiến trường. Catroux đã nhận bác sĩ Ngởi làm con nuôi để mời ở lại Pháp nhưng bác sĩ từ chối và giờ đây ông đi tìm ân nhân của mình tại VN.

Tháng 11-1940, khởi nghĩa Nam kỳ nổ ra trên hầu hết các tỉnh miền Đông, Tây Nam bộ. Sa Đéc không phải là điểm nóng của cuộc nổi dậy vì hầu hết các đảng viên đều đã bị bắt trước đó, nhưng các chi bộ còn lại cũng đã cố gắng liên kết với phong trào khởi nghĩa ở Mỹ Tho, Tân An, Chợ Mới (Long Xuyên) để tham gia. Các đảng viên treo cờ, rải truyền đơn, quần chúng kéo nhau đi cảnh cáo tề làng, địa chủ, phá cống do địa chủ độc quyền quản lý ở cánh đồng làng Mỹ Quý, cho nước chảy ra sông để nông dân làm mùa, đánh bắt cá...

Thị xã Sa Đéc không còn yên tĩnh sau ngày 23-11-1940. Bắt đầu những cuộc lùng bắt, đàn áp, tra tấn, xét hỏi... Sau vài ngày, sau vài tuần, vài tháng, những người bị bắt vô cớ được thả về. Họ lê lết, đau đớn vì những vết thương tra khảo. Đến hôm nay ông Huy vẫn còn nhớ rõ những người đàn ông với lòng bàn tay, chân bị đục thủng, dây kẽm gai xỏ ngang lở loét, rỉ máu. Những người đàn bà đau đớn, khiếp hãi vì bị tra tấn man rợ: bỏ cả ổ kiến vàng vào ống quần. Không khai thác được tin tức, không có chứng cứ, họ bị vứt ra ngoài cửa bót, những ánh mắt của cò cảnh sát đe dọa những người qua lại muốn giúp đỡ. Khi ấy, có một cánh cửa đã mở rộng để đón họ: phòng mạch của bác sĩ Phạm Văn Ngởi.

Ông mở cửa đón những người tù vừa được thả như những bệnh nhân quý, đưa vào chăm sóc, chữa trị. Phòng mạch không đủ chỗ, ông đưa về nhà. Nhà cũng không đủ chỗ, ông cầu viện bè bạn. Thêm cánh cửa nhà ông Nguyễn Kim Tha mở ra. Cậu bé Huy khi đó trở thành một nhân viên y tế, luôn tay đun nước lau rửa vết thương, luôn chân chạy qua lại giữa hai nhà để tiếp tế thuốc viên, thuốc nước, bông băng... Hai bà mẹ của hai gia đình cũng túi bụi với cơm cháo săn sóc người bệnh. Khi các vết thương tạm ổn, bác sĩ Ngởi lại xuất tiền để mọi người có lộ phí về quê.

Phóng to

Nhà bà Năm Dẹm (Lê Thị Lợi) - nơi Hội nghị Xứ ủy Nam Kỳ tháng 7-1940 bàn về cuộc khởi nghĩa Nam kỳ ngày 23-11-1940 (xã Tân Hương, Châu Thành, Tiền Giang) - Ảnh tư liệu (Quân Nam chụp lại)

Làm cách mạng trong tâm

Cái danh con nuôi của toàn quyền Đông Dương giúp bác sĩ Ngởi yên ổn được một thời gian. Vài tháng sau, toàn bộ nhà cửa, tài sản của gia đình ông Nguyễn Kim Tha bị ra lệnh “tịch bôi” vì “chứa chấp quân phiến loạn”, cả nhà phải bỏ xứ về quê ngoại ở Cái Lân, huyện Cái Bè, tỉnh Mỹ Tho. Phòng mạch của bác sĩ Ngởi cũng bị niêm phong, ông phải tránh lên Sài Gòn, mấy năm sau mới quay lại Sa Đéc.

“Sau sự kiện ấy, cha tôi chính thức đi theo con đường cách mạng”, ông Huy kể. Và con đường ấy đã dẫn ông Tha đến cuộc hội ngộ lần thứ hai với người bạn của mình. Năm 1947, ông Tha đang công tác trong ban kinh tài của tỉnh Đồng Tháp thì nhận được tin bác sĩ Ngởi và con trai bị du kích chặn bắt trên đường lái xe từ Sài Gòn về Sa Đéc.

Ông vội lên Ủy ban hành chánh kháng chiến Nam bộ trình bày. Các lãnh đạo ủy ban lúc đó như ông Phạm Văn Bạch, Phạm Ngọc Thuần, Kha Vạn Cân đều đã có nghe bác sĩ Phạm Văn Ngởi là người yêu nước, có cảm tình cách mạng nên rất tha thiết mời bác sĩ ở lại với kháng chiến.

Suy nghĩ hồi lâu, ông trầm ngâm nói: “Tôi ở lại đây không có lợi bằng ở ngoài”. Tôn trọng sự lựa chọn của ông, lãnh đạo khu ký giấy cho ông về nhà. Ông Tha vận động anh em tổ chức một đêm liên hoan văn nghệ tiễn bạn về thành. Lúc chia tay, bác sĩ Ngởi mặc bộ bà ba đen, khoác chiếc khăn rằn, ôm ông bạn già rồi bước xuống xuồng, nghẹn ngào không nói nên lời. Ông về thành, nhưng đã động viên người con trai lớn ở lại chiến khu.

Lần theo câu chuyện của ông Huy, chúng tôi tìm gặp được dì Bảy Hiền (tức Nguyễn Thị Hiền, cán bộ cách mạng tiền khởi nghĩa, hiện về hưu ở Châu Thành, Tiền Giang). Mới nghe nhắc tên bác sĩ Ngởi, dì nói ngay: “Ổng nổi tiếng là bác sĩ làm phước ở Sa Đéc đó.

Bệnh nhân nghèo không bao giờ lấy tiền, khi có hoạn nạn thì đứng ra tổ chức lạc quyên, phát chẩn. Tôi hoạt động bí mật ở Sa Đéc thời kháng chiến chín năm, có thời gian vào làm cho nhà ông. Người liên lạc từ khu về lúc nào cũng được ông che chở, tiếp tế thuốc men, dụng cụ y tế. Sau này khi đã già yếu, ông bà lên Sài Gòn và mất ở đó”. Ông Tư Sơn ở Tịnh Thới, thành phố Cao Lãnh khi được hỏi cũng nhắc: “Ở Đồng Tháp khi xưa ai cũng nghe tiếng bác sĩ Ngởi vừa giỏi nghề vừa rộng tâm”.

Đã 70 năm rồi kể từ những ngày bác sĩ Ngởi không quản nguy hiểm mà mở rộng lòng mình trong biển máu sau Nam kỳ khởi nghĩa, ông Huy vẫn còn day dứt: “Không kể được câu chuyện về ông, tôi thấy không an lòng”. Xem ra người mở lòng cho gió cuốn đi, nhưng gió vẫn luôn để lại những mùi hương, hơi ấm...