20 năm đổi mới: Cuộc chạy đua từ kinh tế đến tư duy

Trích phát biểu của Phó thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tại hội thảo

TT - UNDP vừa khởi động một dự án kéo dài bốn năm trị giá 1,5 triệu USD nhằm hỗ trợ tổng kết 20 năm đổi mới ở VN. Dự án sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc thu thập ý kiến đóng góp về thành công và bài học kinh nghiệm của công cuộc đổi mới.

Một hội thảo cấp cao, hoạt động mở đầu của dự án, đã diễn ra hôm qua (12-1) tại Hà Nội, thu hút đông đảo giới học giả, chuyên gia trong và ngoài nước.

Nhìn lại...

Học giả Melanie Beresford của Trường đại học Macquarie (Úc) cho rằng một trong những đặc điểm nổi bật của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở VN là các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) được hưởng một vị trí ưu đãi khá đặc biệt trong đời sống kinh tế thời kỳ đổi mới.

Trước đổi mới, đã xảy ra tình trạng đầu tư quá nhiều cho DNNN trong khi các nguồn lực còn thiếu thốn nghiêm trọng, ví dụ như việc đầu tư hàng loạt nhà máy dệt mà không có xưởng nhuộm những năm 1970...

Sau đổi mới, trong khi một số DN đã đổi hướng kinh doanh và Chính phủ ít phải can thiệp vào hoạt động thì vẫn còn nhiều DNNN tồn tại thông qua việc tăng cường vay nợ và nhờ vào các khoản “ngân sách mềm”. “Nhưng thực tế cho thấy những hỗ trợ này không thật sự giúp các DNNN thành công” - bà M.Beresford nhận xét. Chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh cũng cho rằng dù hội nhập kinh tế quốc tế đã sắp đến giai đoạn “mở toang” nhưng còn nhiều DNNN “vẫn thích làm nũng Nhà nước, làm mình làm mẩy” không chịu chấp nhận cạnh tranh bình đẳng mà vẫn đòi hỏi hay trông chờ các công cụ hỗ trợ của Nhà nước.

Những thành tựu đổi mới của VN:

- GDP tăng gấp đôi từ 1991-2000 với tỉ lệ tăng bình quân hằng năm 7,5%. - Tỉ lệ nghèo chung theo chuẩn quốc tế đã giảm từ 58% năm 1993 xuống 28,9% năm 2002 với khoảng 25 triệu người thoát khỏi cảnh đói nghèo, hoàn thành sớm hơn so với kế hoạch toàn cầu.

- Chỉ số phát triển con người (HDI) được cải thiện và nâng cao đáng kể, từ 0,610 năm 1990 lên 0,691 năm 2002.

- Quan hệ thương mại với trên 165 nước, ký hiệp định thương mại với hơn 72 nước.

- Chính phủ đã đổi mới, kiện toàn về tổ chức bộ máy Chính phủ và cơ quan chính quyền địa phương. Bộ máy Chính phủ đã giảm từ 76 đầu mối xuống còn 39, trong đó có 17 bộ, 6 cơ quan ngang bộ và 13 cơ quan thuộc Chính phủ. Bộ máy UBND cấp tỉnh giảm từ trên 40 đầu mối xuống còn 20 đầu mối, cấp huyện từ 20 giảm xuống còn 10 đầu mối.

Bà M.Beresford cũng bình luận rằng các mối quan hệ kinh tế tại VN thời gian qua cũng mang đặc điểm rõ nét của các nền kinh tế Đông Á: ranh giới giữa khu vực Nhà nước và khu vực phi nhà nước rất mờ nhạt (công ty của Nhà nước ký hợp đồng với cơ sở sản xuất tư nhân/hộ gia đình; công ty toàn cầu ký hợp đồng với DNNN). Bà đã đề xuất các quan hệ kinh tế “kiểu VN” này cần tránh một xu hướng rất dễ nảy sinh là “chủ nghĩa bè bạn”, trong đó DN do người nhà, bằng hữu, người quen... của cán bộ nhà nước quản lý điều hành và Chính phủ không thể hay biết nên không thể kỷ luật các công ty.

Cạnh tranh: không chỉ là chạy nhanh

John Kurtz, chuyên gia trưởng của Công ty tư vấn AT Kearney, cho rằng sau 20 năm đổi mới, điều cần xem xét về khả năng cạnh tranh của VN là phải xem xét trong tương quan với các nước láng giềng cũng đang đạt nhiều thành tựu đáng kể.

Xét theo chỉ số lòng tin FDI do AT Kearney điều tra, VN đã tụt hạng từ thứ hạng 21 toàn cầu năm 2003 xuống thứ hạng 30 năm 2004. “Sự mất đà của VN trước hết là do sự gia tăng mối quan tâm tới các thị trường Hong Kong, Malaysia, Indonesia và Singapore” - ông John Kurtz phân tích. Vậy ai là những “khách hàng” tiềm năng của VN? Theo AT Kearney trong cuộc phỏng vấn với giám đốc 1.000 công ty toàn cầu thì các nhà đầu tư Singapore xếp VN ở thứ hạng quan tâm số 2, các nhà đầu tư châu Á khác xếp VN ở vị trí thứ 6, các nhà đầu tư Nhật xếp VN ở vị trí 11 và các nhà đầu tư Úc xếp VN ở vị trí 12.

Các cuộc điều tra của AT Kearney cũng cho thấy còn nhiều vấn đề quan trọng liên quan tới giáo dục đại học, chất lượng và kỹ năng người lao động ở VN. VN đạt được thành tựu ấn tượng trong lĩnh vực phổ cập giáo dục nhưng tỉ lệ nhập học đại học thấp so với ngay ở khu vực (VN: 10%, Singapore: 44%, Thái Lan: 37%, Philippines: 44%...), chi cho giáo dục bình quân đầu người cũng thấp hơn và kỹ năng sử dụng tiếng Anh chỉ hơn mỗi Thái Lan. “Vậy nên, cạnh tranh không chỉ là chạy nhanh mà còn là chạy nhanh hơn các nước khác”, ông John Kurtz kết luận.

Nếu như bớt được... “nếu như”

Cũng liên quan tới vấn đề “tốc độ”, nhiều đại biểu đã lên tiếng về một cuộc đua khác: cuộc chạy đua trong tư duy. Ông Trần Xuân Giá, trưởng Ban nghiên cứu của Thủ tướng, nhận xét rõ ràng sự lừng chừng trong tư duy đổi mới ở một số lĩnh vực đã khiến VN tự đánh mất một số cơ hội. “Sự phát triển mạnh mẽ của khu vực tư nhân hiện nay cho thấy nếu như khu vực này được giải phóng sớm hơn thì nền kinh tế của VN đã có những bước phát triển năng động hơn rất nhiều. Hoặc trong lĩnh vực thu hút đầu tư, nếu như các chính sách được khai thông sớm hơn, mạnh hơn...”.

Vị cựu bộ trưởng Bộ Kế hoạch - đầu tư này cũng nhận xét công việc chuẩn bị cho hậu gia nhập WTO của VN chưa mấy tích cực, nhất là trong lĩnh vực pháp lý, do đó có thể dẫn tới những thua thiệt rất lớn. “Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy dù đã chuẩn bị kỹ tới 15 năm, họ vẫn phải sửa đổi hàng nghìn qui định, còn VN mới ở giai đoạn chuẩn bị hội nhập hoàn toàn đã có nhiều bài học về thua thiệt do các khía cạnh pháp lý không rõ ràng”, ông nói.