Phóng to

Tchekhov

Vừa qua, một cuộc hội thảo khoa học về Tchekhov - nhà văn bậc thầy về thể loại truyện ngắn và kịch - đã được Viện Văn học tổ chức nhân kỷ niệm 100 năm ngày mất của ông. Và năm 2004 này cũng được UNESCO chọn là “Năm Tchekhov” nhằm tôn vinh văn hào vĩ đại của nước Nga và nhân loại. Nhân dịp này, chúng tôi xin trích đăng bài viết của Giáo sư Nguyễn Trường Lịch.

Berna Shaw (nhà văn Anh, 1856 - 1950) từng nói: "Trong đội ngũ danh nhân, Tchekhov hiện ra chói lọi như một ngôi sao lớn bậc nhất có thể sánh ngang hàng với L.Tolstoi và Turgenev. Do ảnh hưởng của Tchekhov mà tôi đã viết được vở kịch: Ngôi nhà của những trái tim tan vỡ".

A.P. Tchekhov trưởng thành từ một nền văn học cổ điển Nga đồ sộ với bao tên tuổi lẫy lừng với Puskin, Gogol đến Dostoievsky, L.Tolstoi, nhưng ông vẫn bộc lộ nhiều sáng tạo độc đáo.

Các nhà văn lớp trước thường bàn đến bao vấn đề lớn lao với tầm "núi cao biển rộng", còn ngòi bút Tchekhov dường như chỉ chú ý vào những "chuyện đời vặt vãnh" trong cuộc sống hằng ngày, song lại chở nặng ý nghĩa thức tỉnh phẩm giá con người. Ðó chính là điểm ngời sáng khác biệt đầu tiên và cơ bản trong thế giới quan cũng như trong thi pháp của Tchekhov.

Em bé Valka (trong truyện Valka) mới lên 9 tuổi, mồ côi bố mẹ, ông nội cũng phải đi làm thuê, nên đành gửi cháu tới Moskva học đóng giày, nhưng thực chất là đi ở. Muốn thoát khỏi cảnh khổ, lợi dụng đêm Noel ông bà chủ đi lễ vắng, Valka viết thư van nài ông đón cháu về quê. Không rõ địa chỉ, Valka viết vu vơ: "Gửi ông nội ở nhà quê", rồi nghe theo lời mấy bà hàng thịt đem thư nhét vào khe hộp thư ngoài phố, liền về nhà ngủ thiếp đi "mơ theo những hy vọng ngọt ngào...".

Hình ảnh lớp viên chức, thị dân, nông dân, địa chủ... thường ta hay gặp ngoài đường phố, trong các rạp hát, bệnh viện, trường học hoặc trên các trại ấp đều được ngòi bút nhà văn khắc họa hết sức đậm nét. Không phải qua các chi tiết bề ngoài, mà đậm nét ở tâm trạng các nhân vật muôn hình nghìn vẻ.

Bên cạnh hình ảnh Cái chết của một viên chức thì chuyện Anh béo anh gầy thật gần gũi với bao người, tạo nên tiếng cười hài hước không sao ngăn nổi đối với bạn đọc xuyên suốt hai thế kỷ.

Không chỉ nỗ lực "nặn cho hết những giọt nô lệ trong bản thân mình", mà nhà văn mang ước nguyện cháy bỏng là làm sao cho "con người Nga trong tương lai đều phải đẹp, từ diện mạo, áo quần đến tâm hồn, tư tưởng".

Không bị ràng buộc vào các giáo điều cũ kỹ, truyện ngắn Tchekhov chứa bao điều lạ lẫm lấy từ sinh hoạt hàng ngày, kể cả "nước mắt mà người đời không thấy", nhằm nhắn nhủ "Hãy nhìn lại mình, hãy nhìn xem chúng ta đang sống tồi, sống tẻ như thế nào?".

Tchekhov biết rõ: "Ở đâu không có hiểu biết về tâm hồn con người thì ở đấy không có nghệ thuật". (Sernưsevxky). Ông không sơ lược cũng không lắt léo, trầm bổng theo kiểu bút pháp Tolstoi, Dostoievsky..., mà chú trọng vào hành động của nhân vật qua các chi tiết chính xác. Ông cho rằng "tốt hơn cả là tránh miêu tả tâm trạng các nhân vật mà cố gắng làm cho tâm trạng bộc lộ qua hành động", gắn liền với các "mạch ngầm của tâm trạng".

Ngòi bút sắc sảo của tác giả luồn lách khắp mọi nẻo đường đất nước Nga. Người đọc bốn phương đều cảm thấy thú vị ở tầm phong phú đồ sộ của hệ thống nhân vật. Có đến tám nghìn nhân vật thuộc đủ mọi tầng lớp xã hội xuyên suốt 588 truyện được chọn lọc.

Cá tính sáng tạo nổi bật của nhà văn là ở phương thức chọn lựa chất liệu từ sự thật đời thường, gắn liền với nguyên tắc ngẫu nhiên, đã đưa ông đạt tới tầm cỡ bậc thầy của thế giới nghệ thuật.

Nhà văn M.Gorky khẳng định: "Trong truyện ngắn Tchekhov, không có gì là không xảy ra trong đời sống. Sức mạnh của tài năng ông, chính là ở chỗ ông không bao giờ bịa đặt ra một điều gì, không mô tả những gì không có trên đời này, những cái gì có thể là tốt đẹp, có thể là đang mong ước. Ông không nói thêm điều gì mới, nhưng điều ông nói được diễn đạt một cách giản dị, thật hùng hồn sáng rõ, giản dị đến mức đáng kinh ngạc chân xác đến không thể nào phủ nhận được... Xét về mặt bút pháp viết văn, Tchekhov là người khó ai vượt qua được...".