Phóng to

Thượng nghị sĩ Tom Harkin (bìa trái) kể lại câu chuyện ở Côn Đảo sáng 5-7 - Ảnh: NGUYỄN HOÀNG

Trong chiếc áo sơmi trắng, quần kaki giản dị, đầu đội mũ tai bèo, người đàn ông có khuôn mặt phúc hậu - thượng nghị sĩ Tom Harkin của bang Iowa - vừa đi vừa kể lại cách ông phát hiện ra Chuồng Cọp cách đây 40 năm. Đó là phát hiện chấn động góp phần thay đổi đáng kể thái độ dư luận Mỹ đối với cuộc chiến tại Việt Nam.

Guantanamo chẳng khác Côn Đảo năm xưa

Tại Côn Đảo sáng qua, những ký ức của 40 năm trước vẫn còn nguyên và ông đã tự mình vào vai người hướng dẫn để chỉ cho các thượng nghị sĩ cùng đoàn các cựu tù Côn Đảo tới khu Chuồng Cọp và các khám tù nơi đây. Cả hai người từng giúp ông phát hiện Chuồng Cọp là nhà báo Don Luce và ông Cao Nguyên Lợi đều có mặt.

40 năm trước, vào tháng 7-1970, dư luận thế giới chấn động khi tạp chí Life công bố loạt ảnh về một khu nhà tù đặc biệt có tên “Chuồng Cọp” tại nhà tù Côn Sơn (tên cũ của Côn Đảo) của chế độ Sài Gòn. Thế giới sửng sốt khi thấy một nhà tù với đủ hình thức đày đọa, nơi con người bị tước hết mọi quyền cơ bản nhất của mình vẫn tồn tại bí mật ở đây trong nhiều năm trời.

Tom Harkin, khi đó còn là nhân viên trợ lý tại Quốc hội Mỹ, đi cùng đoàn 10 nghị sĩ Mỹ tới tìm hiểu tình hình cuộc chiến ở Việt Nam. Qua giới thiệu của nhà báo Don Luce, Tom Harkin được gặp ông Cao Nguyên Lợi, một trong những thủ lĩnh sinh viên Sài Gòn mới thoát ra từ Chuồng Cọp và chính ông Lợi là người đã vẽ bản đồ để Tom Harkin tìm được Chuồng Cọp ở sau cánh cửa bí mật đằng sau một bức tường hai lớp.

Phát biểu trong cuộc phỏng vấn với Tuổi Trẻ năm 2008 tại Washington DC, thượng nghị sĩ Tom Harkin nói về phát hiện của mình: “Đó là phát hiện thật sự gây sốc đối với tôi. Chúng tôi đã vi phạm Công ước Geneva về tù nhân trong chiến tranh. Chúng tôi đã vi phạm những quyền con người cơ bản nhất ở trong nhà tù đó. Tất cả những điều đó òa đến với tôi, khiến tôi nghĩ tới những bê bối ở nhà tù Guantanamo trong cuộc chiến chống khủng bố. Khi nhìn những nhà tù ở Guantanamo, tôi nghĩ: trời ơi, đây y như là ở nhà tù Côn Sơn...”.

Những tấm ảnh thay đổi cuộc đời

Những bức ảnh mà Harkin chụp đã được đăng trên tạp chí Life vào ngày 17-7-1970. Ngay lập tức, sức ép của dư luận quốc tế đã khiến chính quyền Sài Gòn phải chuyển 180 tù nhân nam và 300 tù nhân nữ ra khỏi các Chuồng Cọp. Một số được chuyển tới các nhà tù khác, một số được đưa vào các viện tâm thần. Ngay sau khi chịu sức ép của dư luận, chính quyền Sài Gòn buộc phải cho phá hủy khu Chuồng Cọp và biến nơi đây thành khu vực nuôi thỏ để làm dịu dư luận phản đối.

Kết cục với chàng trai trẻ Tom Harkin khi đó là bị đuổi ngay lập tức ra khỏi văn phòng quốc hội vì tội “phản bội” cùng với lời đe dọa “sẽ không bao giờ trở lại đây được”. Số phận Don Luce cũng không yên. Nhà cầm quyền Sài Gòn trục xuất ông khỏi Việt Nam vào năm 1971. Quốc hội Mỹ đưa Tom Harkin ra điều trần về vụ việc. “May mắn là tôi có một máy ghi âm nhỏ trong chiếc vali nhỏ xách theo để ghi lại toàn bộ sự việc. Tôi không nói với ai về chiếc máy ghi âm này - kể cả với Don Luce - và cuốn băng đã cứu tôi qua được tất cả” - ông kể lại.

Xem thêm bản tin tiếng Anh trên tuoitrenews

Với Tom Harkin, ông không trở lại được quốc hội với tư cách là nhân viên văn phòng nhưng đã trở lại với tư cách là nghị sĩ sau khi trúng cử vào quốc hội năm 1975 và tiếp tục công việc ở quốc hội cho đến nay. Năm 1995, Tom Harkin từng trở lại Côn Đảo sau hơn 25 năm trong một chuyến đi vô cùng xúc động.

Theo trang web của thượng nghị sĩ Tom Harkin, chuyến đi Việt Nam lần này nhằm thúc đẩy hợp tác quan hệ kinh tế giữa Mỹ và Việt Nam. “Quan hệ giữa Mỹ và Việt Nam đã có từ lâu, có những lúc là quyết liệt đẫm máu và tác động tới cả một thế hệ người Mỹ. Mục đích chuyến đi là nhìn lại quá khứ cùng những tiến bộ chúng ta đã đạt được và nhìn tới những cơ hội hợp tác trong tương lai”. Cùng đi với ông còn có các thượng nghị sĩ Al Franken bang Minnesota, Bernie Sanders của Vermont và Jeff Merkley của Oregon.

Phái đoàn đi lần này đồng thời xem xét vấn đề xử lý dioxin tại Đà Nẵng, khả năng cùng phối hợp tài chính giúp đỡ y tế cho những người khuyết tật và gặp gỡ quan chức Chính phủ Việt Nam bàn thảo các sáng kiến về giáo dục, vấn đề lao động và quan hệ thương mại hai bên.