Phóng to

TS Anne Fogarty - Giáo sư về James Joyce học, chủ tịch quỹ James Joyce quốc tế

Bloomsday là tên của lễ kỷ niệm được tổ chức hàng năm vào ngày 16 tháng 6 tại Dublin và nhiều thành phố khác trên thế giới để tưởng nhớ, tôn vinh cuộc đời của James Joyce và đồng thời làm sống lại những sự kiện xảy ra trong tiểu thuyết Ulysses.

James Joyce và Ulysses

Ở Việt Nam, bản thân cái tên James Joyce rất nổi tiếng trong giới học thuật, nhưng độc giả chưa có điều kiện tìm hiểu sâu các sáng tác của ông bằng tiếng Việt vì chúng thực sự là những thách thức lớn đối với dịch văn học vì mức độ khó, phức tạp về ngôn ngữ và nền tảng văn hóa phương Tây.

Dưới đây là cuộc phỏng vấn qua e-mail với GS-TS Anne Fogarty - giáo sư về James Joyce học đầu tiên của trường Đại học University College Dublin, ngôi trường mà chính Joyce là một trong số những cựu sinh viên nổi tiếng nhất. Tháng 6 năm 2006, TS Fogarty là người Ailen đầu tiên được bầu vào chức vụ Chủ tịch quỹ James Joyce quốc tế.

James Joyce sinh ra tại Dublin, thủ đô của nước Cộng hòa Ailen, nhưng sau khi tốt nghiệp Đại học, ông rời Ailen và sống tha hương ở châu Âu. Kể từ sau đó, gần như ông rất ít quay trở lại Dublin. Cuốn tiểu thuyết nổi tiếng nhất của ông - Ulysses bị cấm xuất bản, bị chỉ trích và bị tịch thu do những nền tảng, giá trị đạo đức thời đó 1, nhưng chính Ulysses cũng được coi là một trong những tác phẩm kinh điển vĩ đại nhất thế kỷ 20 và được xếp số một trong một tuyển chọn các tác phẩm Anh ngữ hay nhất thế kỷ 20 do Hội đồng Thư viện hiện đại của nhà xuất bản Rondom House thực hiện năm 1998. Tất cả các sự kiện trong cuốn tiểu thuyết vĩ đại này diễn ra trong đúng một ngày - ngày 16 tháng 6 năm 1904 tại Dublin. Tên của lễ hội xuất phát từ Leopold Bloom - nhân vật trung tâm trong Ulysses (Bloomsday nghĩa là “ngày của Bloom”), và 16 tháng 6 là ngày đầu tiên Joyce hẹn hò cùng Nora Barnacle, người sau này đã trở thành vợ của Joyce.

* GS có thể vui lòng cho độc giả của Tuổi TrẻOnline biết bà đến với Joyce như thế nào và điều gì khiến bà thích thú với những sáng tác của Joyce?

- Tôi khám phá Joyce khi tôi là sinh viên đại học của cuối những năm 1970. Khi đó, James Joyce không có trong chương trình học ở trường đại học. Không phải là do bị kiểm duyệt mà là ở giai đoạn đó, sinh viên văn chương chủ yếu nghiên cứu về thơ và mảng văn học trước thế kỷ 20. Có lẽ, việc khám phá Joyce một mình mang lại nhiều ham mê và thích thú hơn. Nhưng tôi đã chia sẻ niềm đam mê này với những sinh viên khác, những người cũng đọc Joyce như một niềm thích thú.

* Nhiều người tin rằng các sáng tác của Joyce rất khó đọc, nhưng bản thân Joyce đã từng tuyên bố rằng “Đòi hỏi mà tôi dành cho độc giả của tôi là họ sẽ dành cả cuộc đời để đọc những tác phẩm của tôi”. Joyce muốn nói điều gì từ một tuyên bố như vậy?

- Tôi cũng không chắc chắn là Joyce đã thực sự tuyên bố rằng bạn đọc nên dành cả cuộc đời họ để đọc các tác phẩm của ông nhưng ông đã nói rằng ông có ý định khiến cho các giáo sư bận rộn trong hàng thế kỷ.

Hơn nữa, liên quan đến cuốn Finnegans Wake ², ông có nói về “độc giả lý tưởng đau khổ vì chứng mất ngủ tưởng tượng” ³ . Với những nhận xét như vậy, tôi nghĩ rằng Joyce muốn ngụ ý về sự phức tạp cũng như tính nghiêm túc trong những tác phẩm của mình.

Ngoài ra, ông có vẻ như là người có khả năng tiên đoán và đã nhận ra rằng trong tương lai xa, các sáng tác của ông sẽ được xem như là những tác phẩm quan trọng nhất thế kỷ 20. Những tác phẩm kinh điển như The Odyssey hay Ulysses của Joyce là những cuốn sách mà bạn không chỉ đọc một lần, mà bạn đọc chúng ở những tầng cấp khác nhau trong suốt cuộc đời. Như thế, bạn thực sự hiến dâng cuộc đời mình cho những tác phẩm văn học quan trọng.

* Và điều gì khiến Joyce được coi là một trong những nhà văn vĩ đại nhất thế kỷ 20?

- Joyce được đánh giá là một văn sĩ vĩ đại bởi tính sáng tạo và độc đáo trong các sáng tác của mình. Joyce đã hoàn toàn sáng chế lại tiểu thuyết - tất cả những nhà văn khác chỉ đơn thuần đi theo những bước chân của ông. Sự mênh mông và mức độ khó trong các sáng tác của Joyce cũng là một phần của sự vĩ đại đó.

* Là chủ tịch quỹ James Joyce quốc tế, GS có thể miêu tả một bức tranh toàn cảnh về giới nghiên cứu Joyce trên thế giới nói chung, và đặc biệt tại các nước châu Á?

- Giới nghiên cứu về Joyce đa dạng đáng kinh ngạc. Sinh viên nghiên cứu về Joyce có mặt ở khắp nơi trên thế giới. Điều thực sự ấn tượng là Joyce liên tục chiếm được những độc giả mới và ông cũng có những điều khác nhau để nói với những thế hệ kế tiếp. Các nước châu Á có một vai trò lớn trong ngành Joyce học. Ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và Trung Quốc, những bản dịch quan trọng đã xuất hiện. Các bản dịch đó đưa Joyce đến với những khán giả mới.

Thêm nữa, ví dụ như, các học giả Nhật Bản đọc Joyce thực sự rất chăm chú và đưa ra những câu hỏi liên quan đến tác phẩm mà học giả ở những nơi khác bỏ sót. Vì thế, sự tiếp nhận Joyce từ các nước châu Á đưa thêm vào những chiều kích quan trọng. Tôi mong chờ để khám phá xem bạn đọc Việt Nam phản ứng với Joyce như thế nào.

* Bà có thể miêu tả không khí lễ hội ở Dublin khi Bloomsday đến?

Phóng to

Bloomsday ở Dublin - Ảnh: BBC

- Lễ hội Bloomsday ở Dublin có tính địa phương và dành cho tất cả mọi người dân. Những nhóm người khác nhau xung quanh thành phố bị hút vào và mọi người đều có cơ hội tham gia. Nhiều hoạt động diễn ra trong tòa tháp James Joyce ⁴ và trong trung tâm James Joyce ⁵. Những sự kiện quan trọng nhất là việc đọc Ulysses và xây dựng, miêu tả những cảnh kịch trong tiểu thuyết.

Bloomsday đến, Ulysses sống lại và được mang ra đường phố; mọi người ăn mặc như những nhân vật của Joyce và đến thăm những địa điểm quan trọng của tiểu thuyết. Bloomsday ở Dublin là một lễ hội sống động. Điểm nhấn ở đây là sự vui vẻ và tiếp thu kiến thức; nó không phải là một sự kiện kinh viện chút nào.

* Và câu hỏi cuối cùng, GS có lời khuyên nào đến các dịch giả Việt Nam có tham vọng dịch Ulysses của Joyce ra tiếng Việt?

- Tôi sẽ khuyên các dịch giả Việt Nam tham gia hoặc tạo ra một nhóm đọc Ulysses. Bạn có thể học được nhiều khi đọc Joyce theo nhóm hơn bất cứ phương pháp nào khác. Việc học những người khác hiểu về tác phẩm hay những trích đoạn mà không ai có thể theo kịp là một trong những cách làm hay nhất để tìm ra ý nghĩa của câu chữ trên trang giấy.

Việc đọc những bản dịch các tác phẩm của Joyce ra các ngôn ngữ khác cũng là cách rèn luyện tốt cho một dịch giả tương lai. Bằng cách đó, các dịch giả có thể nhận ra cách mà những dịch giả khác giải quyết những vấn đề khác nhau của ngôn ngữ.

_________________

¹Ulysses được viết trong 7 năm từ 1914 đến 1921, và được xuất bản từng kỳ trên tạp chí The Little Review của Mỹ từ năm 1918 đến khi bị cấm năm 1921. Năm 1919, từng phần của cuốn tiểu thuyết cũng xuất hiện trên tạp chí của London có tên là The Egoist. Dạng cuốn sách đầu tiên được xuất bản bởi Sylvia Beach, chủ hiệu sách Shakespeare and Company ở Paris năm 1922, nhưng sau đó bị cấm cả ở Mỹ lẫn Anh quốc cho đến đầu năm 1934. Ulysses chưa từng bị cấm một cách chính thức ở Ailen nhưng nó bị đưa vào danh sách kiệt tác “đen” của Hải quan Ailen cho đến những năm 1950 sau khi Joyce qua đời .

² Cuốn tiểu thuyết cuối cùng và cũng được đánh giá là khó nhất của Joyce; ông viết cuốn Finnegan Wake với sự giúp đỡ của Samuel Beckett vì khi đó mắt ông gần như mù lòa.

³ Joyce mỉa mai ở đây, nhưng theo nghĩa đen thì ngụ ý rằng “bạn đọc lý tưởng sẽ không bao giờ ngủ mà sẽ truy cập vào phần đó của bộ não” - giống như trạng thái vô thức - đó là qúa trình vận động vào ban đêm khi chúng ta ngủ hoặc mơ.

⁴ Tòa tháp James Joyce trước đây có tên là tòa tháp Martello ở Sandycove, Dublin. Cảnh đầu tiên trong Ulysses được lấy cảm hứng từ tòa tháp này.

⁵ Trung tâm James Joyce, tọa lạc tại số 35, đường North Great George, Dublin 1, Ailen với mục đích thúc đẩy việc nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Joyce.