Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc

Hỡi ơi ! Súng giặc đất rền, Lòng dân trời tỏ. Mười năm công vỡ ruộng, Xưa ắt còn danh nổi như phao, Một trận nghĩa đánh Tây, Thân tuy mất tiếng vang như mõ. Nhớ linh xưa Côi cút làm ăn, Riêng lo nghèo khổ, Chưa quen cung ngựa đưa tới trường nhung Chỉ biết ruộng trâu ở theo làng hộ; Việc cuốc, việc cày, việc bừa, việc cấy, Tay vốn làm quen; Tập khiên, tập mác, tập giáo, tập cờ, Mắt chưa từng ngó. Tiếng phong hạc phập phồng hơn mười tháng, Trông tin quan như nắng hạn trông mưa. Mùi tinh chiên vấy vá đã ba năm, Ghét thói mọi như nhà nông ghét cỏ. Đêm thấy bòng bong che trắng lớp, Những muốn ăn gan; Ngày xem ống khói chạy đen xì, Toan ra cắn cổ. Một mối xa thư đồ sộ, Há để ai chém rắn đuổi hưu; Hai vầng nhật nguyệt chói lòa, Đâu dung lũ treo dê bán chó. Nào đợi ai đòi ai bắt, Phen này xin ra sức đoạn kình. Chẳng thèm trốn ngược trốn xuôi, Chuyến này dốc ra tay bộ hổ. Khá thương thay Vốn chẳng phải quân cơ, quân vệ, Theo giòng ở lính diễn binh; Chẳng qua là dân ấp, dân làng, Mến nghĩa làm quân chiêu mộ Mười tám ban võ nghệ, nào đợi tập rèn; Chín chục trận binh thư, không chờ bài bố. Ngoài cật có một manh áo vải, Nào đợi mang bao tấu, bao ngòi, Trong tay dùng một ngọn tầm vông, Chi nài sắm dao tu, nón gỗ. Hỏa mai đánh bằng rơm con cúi, Cũng đốt xong nhà dạy đạo kia; Gươm đeo dùng một ngọn dao phay, Cũng chém đặng đầu quan hai nọ Chi nhọc quan Quản gióng trống kỳ trống giục, Đạp rào lướt tới, coi giặc cũng như không. Mặc kệ thằng Tây bắn đạn nhỏ, đạn to, Xô cửa xông vào, liều mình như chẳng có. Kẻ đâm ngang, người chém dọc, Làm cho mả tà, mả ái hồn kinh. Bọn hè trước, lũ ó sau, Trối kệ tàu thiếc, tàu đồng súng nổ. Những lăm lòng nghĩa sau dùng Đâu biết xác phàm vội bỏ. Một chắc sa trường rằng chữ hạnh, Nào hay da ngựa bọc thây; Trăm năm âm phủ ấy chữ quy, Xá đợi gươm hùm treo mộ Đoái sông Cần Giuộc, Cỏ cây mấy dặm sầu giăng; Chẳng phải án cướp, án gian đày tới, Mà vi binh đánh giặc cho cam tâm. Vốn không giữ thành, giữ lũy bỏ đi, Mà hiệu lực theo quân cho đáng số. Nhưng nghĩ rằng Tấc đấc ngọn rau ơn chúa, Tài bồi cho nước nhà ta Bát cơm manh áo ở đời, Mắc mớ chi ông cha nó ? Vì ai khiến quan quân khó nhọc, Ăn tuyết nằm sương ? Vì ai xui hào lũy tan hoang, Xiêu mưa ngà gió ? Sống làm chi theo quân tả đạo, Quẳng vùa hương, xô bàn độc Nghĩ lại thêm buồn; Sống làm chi ở lính mả tà, Chia rượu ngọt, gặm bánh mì, Nghe càng thêm hổ. Thà thác mà đặng câu dịch khái, Về sau tổ phụ cũng vinh, Hơn còn mà chịu chữ đầu Tây, ở với man di rất khổ. Ôi thôi thôi Chùa Lão Ngộ năm canh ưng đóng lạnh, Tấm lòng son gửi lại bóng trăng rằm; Đồn Tây Dương một khắc đặng rửa hờn, Tủi phận bạc trôi theo dòng nước đổ. Đau đớn mấy, mẹ già ngồi khóc trẻ, Ngọn đèn khuya leo lét trong lều, Não nùng thay, vợ yếu chạy tìm chồng, Con bóng xế vật vờ trước ngõ. Ôi ! Một trận khói tan, Nghìn năm tiết rỡ. Binh tướng nó hày đóng sông Bến Nghé, Còn làm cho bốn phía mây đen. Ông cha ta còn ở đất Đồng Nai, Ai cứu đặng một phường con đỏ. Thác mà trả nước non rồi nợ, Danh thơm đồn sáu tỉnh cũng đều khen; Thác mà ưng đền miếu để thờ, Tiếng hay trải muôn đời ai cũng mộ Sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc, Linh hồn theo giúp cơ binh Muôn kiếp nguyện được trả thù kia Sống thờ vua, thác cũng thờ vua, Lời dụ dạy đã rành rành Một chữ ấm đủ đền công đó. Nước mắt anh hùng lau chẳng ráo, Thương vì hai chữ thiên dân. Cây nhang nghĩa khí thắp nên thơm, Cám bởi một câu vương thổ. Hỡi ơi ! Có linh xin hưởng.

Phóng to

Một em học sinh tranh thủ chợp mắt ngay trên đường đến trường - Ảnh: Minh Giảng

Tôi còn nhớ ngay từ những năm lớp 7 các con tôi phải học thuộc những bài thơ làm theo thể Đường luật của các nhà thơ Trung Quốc như “Mao ốc vị thu phong sở phá ca” (được dịch ra là “Bài ca nhà tranh bị gió thu phá” của Đỗ Phủ), bài “Tĩnh dạ tứ” (“Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh” của Lý Bạch), “Vọng lư sơn Bộc Bố” (“Xa ngắm thác núi Lư” - Lý Bạch); “Hồi hương ngẫu thư” (“Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê” - Hạ Trí Chương)... Nghe các con gào ra rả, tôi hỏi có hiểu không? Bọn trẻ lắc đầu: “Chúng con không hiểu gì cả!”. Đọc mà không hiểu thì làm sao mà nhớ, mà thuộc, mà thấy cái hay cái đẹp của bài thơ?

Tôi nghĩ qua bao thế hệ, chắc chắn rất nhiều em học sinh khác cũng có suy nghĩ như em Thanh. Nhưng chỉ có một mình em dám nói lên sự thật. Đọc bài văn của em, tôi cảm thấy thật xấu hổ: tôi đã không có được lòng dũng cảm như em để nói lên một sự thật đã làm tôi trăn trở bao lâu nay.

Bên cạnh đó, nhiều em học sinh từ nhỏ đến lớn đã đi theo một con đường khác vừa ít gập ghềnh hơn mà dễ đạt yêu cầu hơn, đó là chép lại những bài văn mẫu. Và trong khi phải nhồi nhét những bài văn mơ hồ, xa lạ và khó hiểu như vậy thì những khái niệm đơn giản nhất, đời thường nhất nhiều em lại không biết. Mới đây nhất, khi đọc đề thi văn lớp 11 năm nay: Hãy giải thích câu “Đi một ngày đàng học một sàng khôn”, nhiều em học sinh đã lúng túng hỏi nhau: “Ngày đàng là ngày gì, cái “sàng” nó như thế nào?”.

Trời ơi! Lớp 11 rồi đó!

Nhưng làm sao có thể trách các em, bởi vì ở thành phố chẳng mấy em nhìn thấy cái sàng và thay vì phải giải nghĩa những từ Hán Việt trong các bài thơ Đường luật, giáo viên đâu có thì giờ để nói với các em rằng: “Đàng có nghĩa là đường đi!”. Hơn bao giờ hết, giáo dục phải đổi mới hoàn toàn và triệt để.

Cảm ơn em Nguyễn Phi Thanh!