Quách Đông Phương, mê mải cổng làng

NGUYỆT CẦM thực hiện

TTCN -Trong “Cuộc trò chuyện tháng tư” năm 2000, họ Quách chỉ mới trình làng hơn 20 kiểu ảnh những chiếc cổng làng mà đã tạo được dấu ấn.

Phóng to

Cổng đình làng Dương Xá, Gia Lâm, Hà Nội

Hơn bốn năm trước, trong lần xuất hiện đầu tiên trước công chúng với ảnh nghệ thuật, thay vì là các tác phẩm hội họa quen thuộc trong cách tạo hình chi chít những chiếc nón lá, họa sĩ Quách Đông Phương đã tức thời để lại những nỗi hoài cảm với những ai từng biết, từng yêu phong cảnh làng quê Bắc Bộ.

Trong “Cuộc trò chuyện tháng tư” năm 2000, họ Quách chỉ mới trình làng hơn 20 kiểu ảnh những chiếc cổng làng mà đã tạo được dấu ấn. Còn trong triển lãm ảnh mới nhất của anh tại Hà Nội, có tới 500 chiếc cổng, từ cổng nhà, cổng ngõ đến cổng làng quê; thế mà cũng chỉ mới già nửa những gì Quách đã ghi được vào ống kính từ năm 1997 đến nay. Có những chiếc cổng không chỉ một lần được chụp, bởi cổng ngày trước đã bị biến dạng vì thời gian hay bị “mới hóa” một cách thô thiển và cuộc tồn sinh ấy của cổng không thoát khỏi khung ảnh của kẻ cứ mải mê với cổng.

* Nhưng tại sao lại là cổng làng, cổng ngõ mà không phải thứ gì khác cũng đầy biến động trong cuộc tồn sinh?

- Trước nhất, đó là một câu chuyện trên đất nước vốn sống bằng nghề nông như xứ mình với cái làng quê đồng bằng Bắc bộ là nhân vật chính; thế mà cái cổng làng thì làng nào cũng có và cũng là hình ảnh tiêu biểu của làng quê. Kế đến là chuyện riêng của tôi, cũng có liên hệ tới cái cổng. Ngôi nhà tôi đang sống hiện nay ở phố Sơn Tây, Hà Nội vốn có từ năm 1929. Theo người lớn trong gia đình kể lại, ngày xưa trước khi vào nhà phải qua một cái cổng ngõ đã có tự bao đời. Thế rồi, đất đai chia năm xẻ bảy, cái cổng xưa bị xóa sổ mà khi tôi còn bé cũng chỉ nghe kể lại. Chẳng hiểu sao cái cổng ngõ đã mất ấy cứ sống trong tâm tưởng của tôi…

* Nhưng những chiếc cổng lại ào ra từ chiếc máy ảnh thay vì tranh?

- Tôi coi công việc đã làm của mình chỉ như một cách ghi tư liệu, chẳng phải nhiếp ảnh nghệ thuật gì. Họa sĩ nào cũng cần ghi chép tư liệu mà máy ảnh là phương tiện tốt nhất. Chụp ảnh là một việc thuần mỹ thuật như mua màu vậy thôi, ảnh sẽ là thứ chất liệu dài hơi cho hội họa. Tôi cứ chụp tràn như lũ quét vậy. Một giọt nước thì chưa thấy gì nhưng hàng ngàn giọt nước đã là câu chuyện khác.

Chụp đến số trăm thì mối quan tâm của tôi với cổng làng, cổng ngõ đã khác. Đằng sau những chiếc cổng ấy là muôn vàn số phận, cảnh đời chìm nổi; đằng sau những chiếc cổng là bao khuôn mặt người: trọc phú, nông dân, nhà buôn, nhà thơ… Hóa ra đó là chuyện tâm linh mất rồi. Ngày xưa cổng nhà, cổng ngõ cho tới cổng làng là những tấm gương soi, phản chiếu trách nhiệm của cá nhân, gia đình, cộng đồng. Cổng vì thế có linh hồn. Còn bây giờ, với những cổng sắt im ỉm đóng và có khi làng cũng chẳng còn cổng thì…

* Có thể gọi đó là một cuộc đi tìm hình bóng cũ?

- Tôi đã đi tìm lại những gì đã mất, như tìm một người đẹp. Cũng có khi thật thất vọng khi biết cái cổng làng xưa đã bị phá hay tôn tạo mới toanh. Nhưng tôi cứ đi và tìm được bao câu chuyện nhờ cà kê với những cụ già, được họ kể và được mách bảo rằng làng nọ làng kia còn những cái cổng xưa cũ. Câu chuyện về chiếc cổng cứ thế lan dần… Càng đi tôi càng thấm thía với điều nhà văn Nguyên Ngọc từng viết: văn hóa thật bền vững mà cũng thật mong manh…

Có lẽ mình sẽ chẳng bao giờ chụp được hết những chiếc cổng ở làng quê nhưng với những gì đã có được, đem trưng bày hôm nay cũng giúp tôi nói được một điều: những chiếc cổng ở làng quê nhắc nhớ chúng ta từng có một quá khứ tốt đẹp khi mỗi người sống biết giữ nếp gia phong, biết sống tử tế với cộng đồng dù cuộc sống còn nghèo, trong khi ngày nay chúng ta đang giàu lên mà lại cực nghèo về văn hóa, tâm linh...