Phóng to

Dày 1.365 trang, với 750 tác giả, thực hiện chỉ bởi một cá nhân, tập Từ điển tác gia văn học Việt Nam thế kỷ XX của Trần Mạnh Thường (NXB Hội Nhà Văn, tháng 12-2003) là công trình đặc biệt đáng quan tâm và trân trọng.

Dõi qua 750 chân dung trong tập sách, người đọc có thể hình dung khái quát văn học VN thế kỷ 20, trong đó có những đại thụ đã vĩnh hằng cùng thời gian bằng giá trị của trước tác, nhân cách nhà văn, có những danh nhân đã đặt nền móng cho văn hóa - văn học dân tộc buổi giao thời Hán Nôm - quốc ngữ. Có thể kể Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Phan Kế Bính, Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Vĩnh, Đào Duy Anh, Huỳnh Thúc Kháng...

Có những tên tuổi không thể thiếu: Hoài Thanh với Thi nhân Việt Nam - "Từ ấy đến nay đúng nửa thế kỷ, vậy mà hôm nay đọc lại Thi nhân Việt Nam, điểm lại 45 nhà thơ được ông chọn, thật kinh ngạc: trong số 45 tác giả ấy chỉ rơi rụng đâu có vài người" (Nguyên Ngọc), Vũ Ngọc Phan với Nhà văn hiện đại đến giờ vẫn là nguồn tham khảo đầy tin cậy.

"Việc thực hiện những tập sách loại này bởi một cá nhân giúp họ thoát khỏi những ràng buộc có tính quan phương khi chúng được thực hiện bởi một tổ chức. Nó cũng giúp người biên soạn có sự phóng khoáng cần thiết để có được hiệu quả thực sự, mà Thi nhân Việt Nam là một ví dụ. Tôi cho rằng đã đến lúc nên có nhiều cá nhân làm những đầu sách loại này để giúp không khí văn học phong phú và hấp dẫn hơn lên".

Nhiều thế hệ sáng tác đã cùng có mặt bên nhau, không phân biệt khuynh hướng, không thành kiến kỳ thị. Về thơ, nếu có những Tản Đà, Tố Hữu, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Văn Cao, Nguyễn Bính, Hàn Mặc Tử, Hoàng Cầm, Hữu Loan, Trần Dần, Phùng Quán... thì cũng có cả Bùi Giáng, Nguyễn Vỹ, Vũ Hoàng Chương. Về văn, bên cạnh những Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Hồ Biểu Chánh, Nam Cao, Nguyên Hồng, Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài, Lý Văn Sâm, Vũ Trọng Phụng... cũng có cả Phạm Quỳnh, Phan Khôi và ba anh em Nhất Linh - Hoàng Đạo - Thạch Lam, cùng với Khái Hưng của Tự Lực Văn Đoàn.

Trong những chân dung cá nhân, Bùi Giáng là nét nhấn hết sức ấn tượng. "Ông sống ở tại thế bơ vơ. Khi tận cùng dĩ vãng, lúc chót vót tương lai. Cái có thì không, cái không thì có... Bùi Giáng là một Thi quỷ hay Thi tiên có một không hai trong nền văn học dân tộc?" (Bùi Văn Nam Sơn). "Bùi Giáng là hư không là vô thường, là thiên niên kỷ trước, là lầu không, là vô biên mầu nhiệm, là bát quái trận đồ vô ra bế tắc mà rốt cùng vẫn luân lưu một sự đời miên viễn nói cười hả hê vu vơ mầu nhiệm" (Trịnh Công Sơn).

Chân dung Văn Cao là một hòa sắc trong những hòa thanh: "Trong tâm hồn Văn Cao, nhạc, họa, thơ ngự trị như một Trinité tam vị thế, một Đức Chúa ba ngôi trong đó mỗi ngôi bao gồm cả hai ngôi kia" (Dương Tường).

Chân dung Nguyễn Trung Đức - dịch giả cũng rực rỡ không kém bởi sự đóng góp-mở đường, với hơn 30 tác phẩm: Trăm năm cô đơn, Ngài đại tá chờ thư, Tình yêu thời thổ tả... "Bao giờ anh cũng sùng kính trước văn học như trước ngôi đền thiêng, và dị ứng với bất cứ sự dối trá nào, dù trong đời sống hay trên trang viết..." (Thanh Thảo).

Đã có "vòng hoa cho người cách mạng" - nhà văn Vũ Bằng, đã có những chân dung khá tương xứng với những tác giả từng khiến báo chí phải tốn bao giấy mực (Lưu Quang Vũ, Nguyễn Huy Thiệp). Nhưng cũng có những phác thảo còn quá "nhẹ" so với tầm vóc của nhà văn (Trần Dần, Nguyễn Minh Châu, Chế Lan Viên, Tô Hoài...). Những thiếu sót ấy người biên soạn đã tự nhận, và trong lời giới thiệu của nhà xuất bản về "sự có ích của cuốn sách có tính công cụ này" cũng đã nói rõ: "Ông dẫu sao cũng chỉ là kẻ ngoại đạo với văn chương". Tất nhiên, không loại trừ cả những khách quan ngoài ý muốn của người làm sách.

_____________

Tác giả Trần Mạnh Thường: "Tôi như con kiến tha lâu đầy tổ"

Phóng to

Tác giả Trần Mạnh Thường

* Sau những đầu sách rất "nặng đô" như Danh nhân thế giới, Những di sản nổi tiếng thế giới, Đình chùa lăng tẩm nổi tiếng Việt Nam, Những kiệt tác văn chương thế giới..., Trần Mạnh Thường bỗng làm sách về các nhà văn VN. Vì sao một người đi học nhiếp ảnh (ở CHDC Đức) lại chịu khó ngồi làm một công việc nặng nhọc có tính "trời bắt vạ" như thế?

- Từ ngày còn đi học, tôi đã rất mê văn chương, coi các nhà văn là thần tượng. Ham mê đọc sách, mỗi lần gặp tờ báo, cuốn sách, mẩu tin ưa thích, tôi đều sưu tập. Ngày qua ngày, đống tư liệu càng dày lên. Và, tôi nảy ra ý định dựng chân dung từng nhà văn thông qua đôi nét về thân thế, đôi lời tâm sự về nghề, và vài nhận định của các nhà phê bình.

Tôi như con kiến tha lâu đầy tổ, làm việc chỉ vì yêu thích chứ không bị chi phối bởi bất kỳ áp lực nào, kể cả danh, lợi. Tôi tự thân vận động, tự tìm cách đi gặp gỡ, kiếm thêm tài liệu. Nhưng khi ngòi bút chạm tới người thứ 750 rồi, tôi thấy không thể tiến thêm được nữa, không tìm đâu ra tư liệu để viết tiếp những người còn lại, dù tôi vẫn ước được viết về tất cả những nhà văn có đóng góp cho văn học VN trong thế kỷ 20. Vì thế, tôi đành lỗi hẹn ở lần này.

* Ông đã tốn bao nhiêu thời gian để thực hiện và có hài lòng với kết quả ?

- Hơn 13 năm - trong đó 10 năm sưu tầm, tích lũy thêm tài liệu. Riêng công viết mất hơn 3 năm. Thực lòng tôi chưa vừa ý, trước hết vì chưa đầy đủ, thứ nữa là với một số nhà văn tài liệu hãy còn sơ sài, thậm chí một số chi tiết chưa thật chính xác. Tôi định nếu tái bản, sẽ đưa vào khoảng hơn 200 nhà văn nữa, và tất nhiên chỉnh sửa tất cả những gì mà lần in này còn để sót.