Phóng to

Múa bài bông do NSƯT Kim Đức phục dựng - Ảnh: Na Sơn

TTXuân - Chùa Trình (Quảng Ninh), lễ giỗ Trần Nhân Tông, đêm cuối tháng mười âm lịch, đèn nến sáng lập lòe. Trong đêm tối, đôi đèn hoa sen trên vai các vũ công lung linh tỏa sáng, chiếc quạt trong tay họ lúc mở lúc khép đầy biến ảo.

Hai mươi thanh thiếu nữ xếp thành đội hình, nhẹ nhàng xoay chuyển theo tiếng đàn hát, đưa người xem trở lại không gian huyền bí, vừa mang tính lễ nghi thần thánh, vừa duyên dáng hút hồn của hàng trăm năm trước. Đó chính là điệu múa bài bông, báu vật của nghệ thuật ca trù, tưởng như đã biến mất vĩnh viễn.

Nghệ sĩ múa bài bông cuối cùng

Điệu múa bài bông hội ngộ giữa tinh thần Việt Nam gắn liền với văn hóa Phật giáo, hòa nhập với sự phát triển của thiền phái Trúc Lâm. Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ động viên các phật tử học múa để lưu giữ lại. Mong rằng các cơ quan, đơn vị nghệ thuật nhà nước sẽ tham gia bảo tồn điệu múa cổ này”. Đại đức Thích Thanh Quyết

Múa bài bông là một điệu múa sang trọng và độc đáo của nghệ thuật ca trù. Tác giả Đỗ Bằng Đoàn - Đỗ Trọng Huề trong cuốn Việt Nam ca trù biên khảo viết rằng điệu múa được dùng trong những dịp đại lễ, thường được dùng vào việc tế thần, đào kép phải luyện tập công phu, tốn phí rất nhiều.

Theo nhà nghiên cứu Trần Ngọc Linh, chỉ có giáo phường nào lớn mạnh hay được đi hát thờ mỗi dịp tế lễ ở đình, ở dinh quan, hay vào kinh hát chầu ngự vua mới có được một đội múa bài bông. Sau một thời gian tìm hiểu tại những địa phương nơi điệu múa bài bông tồn tại (Huế, Thanh Hóa, Nam Định, Hà Tây, Hà Nội), Trần Ngọc Linh cho hay chỉ còn lại một nghệ sĩ ca trù am hiểu tường tận và có thể biểu diễn lại điệu múa đã từng được diễn trong chốn cung đình xưa, đó là NSƯT Phó Kim Đức.

Kim Đức là con gái quản ca Phó Đình Ổn của giáo phường ca trù Khâm Thiên nức tiếng Hà Nội đầu thế kỷ 20. Kim Đức bắt đầu học hát từ năm 7 tuổi, đến năm 13 tuổi bắt đầu ra nghề. Năm 1945, khi đào nương Kim Đức mới 15 tuổi, giáo phường Khâm Thiên dựng điệu múa bài bông tham gia buổi diễn quyên tiền cứu đói của giới nghệ sĩ Hà Nội tại Nhà hát lớn, và đó cũng là lần cuối cùng bà biểu diễn điệu múa này.

Thời chiến tranh loạn lạc, ca trù không còn đất sống, Kim Đức phải vất vả tìm nghề mưu sinh. Năm 1960, bà được nhận vào làm việc tại Đài Tiếng nói Việt Nam, trở thành nghệ sĩ có giọng ngâm thơ và hát chèo quyến rũ được nhiều người nghe đài ái mộ. Dù vậy, ít ai biết Kim Đức có gốc gác ca trù cha truyền con nối.

Sau khi về hưu (năm 1986), Kim Đức trở lại với ca trù, dành nhiều thời gian nghiền ngẫm tư liệu. Bà từ chối mọi lời mời giảng dạy và biểu diễn “cấp tốc” vì cho rằng việc học ca trù cần nhất cái tâm sáng và sự kiên trì khổ luyện, không lướt nhanh, học ẩu. Để khỏi thất truyền, bà chỉ nhận dạy một vài học trò. Sáu bảy năm gần đây, bà thường nói với học trò: “Ca trù còn có điệu múa bài bông hay lắm, mà không có điều kiện để dựng lại”.

Một năm trước, nhóm ca trù Tràng An của NSƯT Kim Đức và các học trò ra đời. Một người tham gia sinh hoạt trong nhóm ca trù Tràng An chính là nhà văn, nhà nghiên cứu Trần Ngọc Linh đã nghe nghệ sĩ Kim Đức kể về điệu múa bài bông. Thật tình cờ, khi Ngọc Linh đến viết bài về khu di tích Yên Tử, đại đức Thích Thanh Quyết - trụ trì các chùa thuộc khu di tích Yên Tử - đã bộc lộ với anh ý định tổ chức một đội nhạc lễ cho nhà chùa, Ngọc Linh bèn giới thiệu với đại đức về điệu múa bài bông. Đại đức lập tức mời bà Kim Đức phục dựng điệu múa cho kịp ra mắt vào dịp khai hội xuân Yên Tử 2008. Cơ hội lưu giữ điệu múa xưa đã tới, nghệ sĩ Kim Đức đã bước sang tuổi 77 cùng với các học trò bắt tay vào việc.

Phục hồi vốn cổ

Phóng to

Tấm ảnh của bác sĩ Charles-Edouard Hocquard, một bác sĩ quân y đã theo đoàn viễn chinh Pháp sang Việt Nam đầu thế kỷ 20, chụp những đội múa bài bông thời kỳ đó - Ảnh tư liệu

Vũ công xưa tuổi tầm 12-13 tuổi, vừa biết hát vừa biết múa. Ngày nay, người yêu ca trù còn hiếm, huống gì người ở lứa tuổi thiếu nữ. Nhờ vả, thuyết phục mãi, nghệ sĩ Kim Đức, các học trò và nhà chùa (khu di tích Yên Tử) mới vận động được hơn 20 người, đa số là học sinh, sinh viên, là con cháu trong họ hàng, hiểu biết rất ít về ca trù.

Múa bài bông tuy đơn giản về động tác, nhưng người múa phải thuộc lời hát để khớp đúng động tác với từng câu hát, rất khác so với múa thông thường khi vũ công chỉ cần nghe nhạc là có thể múa được. Lời bài hát xưa được viết bằng chữ Hán, rất khó học thuộc, nhưng dần dần giá trị của điệu múa đã chinh phục được các bạn trẻ.

Việc phục dựng múa bài bông không chỉ cần đúng động tác, thuộc lời hát mà còn phải đúng về trang phục. May trang phục là cả một quá trình gian nan. NSƯT Kim Đức rất kỹ tính, bà và học trò tìm đến một nhà thiết kế ở Hà Nội đặt may trang phục, hướng dẫn cách thêu, cách đính từng chi tiết trang trí trên áo, trên mũ. Các thợ may đã phải làm đi làm lại, hơn 40 bộ trang phục qua hai lần may đã phải bỏ đi vì không được bà Kim Đức “duyệt”. Đến lần thứ ba, bà mới tạm hài lòng. Những chiếc mũ cũng vậy, phải làm đi làm lại, cả đội múa được huy động để chỉnh sửa từng chi tiết trang trí cho sắc sảo, tinh tế.

Đêm giỗ Trần Nhân Tông, sau khi điệu múa kết thúc, bà Kim Đức nhận được rất nhiều lời cảm ơn từ người xem. Đến lượt bà, bà cũng muốn cảm ơn một người. Ngồi đối diện với đại đức Thích Thanh Quyết bên ấm trà tỏa hương ngào ngạt, bà chia sẻ: “Cảm ơn thầy, không có thầy thì không thể có ngày hôm nay. Tôi không ngờ rằng sẽ có lúc múa bài bông được dựng lại. Được như thế này đã là quá sức tưởng tượng của tôi”. Theo kế hoạch, múa bài bông sẽ tái xuất chính thức vào lễ khai hội Yên Tử mùa xuân năm 2008.

Điệu múa 700 năm tuổi Múa bài bông được cho là có nguồn gốc từ thời nhà Trần. Theo nhà nghiên cứu Trần Ngọc Linh, có một số cách giải thích về sự ra đời của điệu múa. Tương truyền rằng điệu múa bài bông do Trần Quang Khải dựng nên để ca múa trong ngày lễ Thái bình diên yến do vua Trần Nhân Tông tổ chức sau khi đánh thắng quân Nguyên - Mông lần thứ 3. Trong sách Tuyển tập thơ ca trù, nhà thơ, nhà nghiên cứu Ngô Linh Ngọc viết rằng: Múa bài bông do Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật dựng nên. Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông xâm lược lần thứ 2, nhà Trần bắt được con hát tuồng tên là Lý Nguyên Cát trong đám loạn quân của Toa Đô, sau đó Lý Nguyên Cát tự nguyện xin ở lại và dạy hát tuồng, trong đó có vở Vương mẫu hiến đào được các con em vương hầu tranh nhau học. Múa bài bông có giai điệu ảnh hưởng nhạc tuồng, mang ý chúc thọ với động tác thể hiện cảnh hiến đào, dâng tửu. Vậy mới có căn cứ để nói rằng múa bài bông có tuổi đời đã 700 năm.