Đền do tiến sĩ Chu Mạnh Trinh (người làng Phủ Thị, tổng Mễ Sở, huyện Đông Yên, phủ Khoái Châu, Hưng Yên, nay thuộc Văn Giang, Hưng Yên) đứng ra vận động nhân tài, vật lực của nhân dân tám thôn tổng Mễ cùng thập phương công đức để xây dựng, năm 1894, trên nền một ngôi đền cổ.

Phóng to

Đền thờ tình yêu

Nếu đi đường bộ, từ Hà Nội, bạn có thể dùng xe máy, qua cầu Chương Dương rồi rẽ phải, theo con đường đê nằm bên những cánh đồng lúa bát ngát khoảng hơn 20km là tới. Hoặc bạn có thể đi theo đường sông, đến bãi Tự Nhiên (thuộc địa phận xã Tự Nhiên, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây). Theo truyền thuyết, đây là nơi mà hàng ngàn năm trước, chàng trai nghèo Chử Đồng Tử đã vùi thân xuống cát để trốn, cũng chính là nơi mà nàng công chúa Tiên Dung quây lều tắm.

Khu đất mênh mông, nơi từng có lâu đài nguy nga lộng lẫy của hai vợ chồng, chỉ sau một đêm đã biến thành đầm lầy gọi là đầm Nhất Dạ (đầm hình thành trong một đêm) hay là đầm Dạ Trạch. Ngay sát bến có một ngôi đền nhỏ mang tên Ngự Dội, ghi dấu địa điểm Tiên Dung dừng thuyền tắm năm xưa.

Từ bến sông trên bãi Tự Nhiên, bước theo bậc tam cấp lên con đường làng lát gạch rộng 6m, bạn đã có thể đến cổng đền, với hai cột trụ cao hàng chục mét, ngự trên đỉnh là hai con lân quay mặt vào lối đi, ngày đêm canh giữ ngôi đền. Dọc đường, những cây đa, cây gạo, vườn nhãn... cổ thụ um tùm và xanh tốt, có tuổi đời ngang với tuổi đền, tỏa bóng râm mát rượi. Đặc biệt, tại đây có một cây roi (mận) đã hơn 700 tuổi vẫn còn trĩu quả.

Các cụ già nói rằng, đó là "cây tình yêu": các cô gái lớn tuổi chưa chồng, các cặp vợ chồng có chuyện trục trặc, "cơm không lành, canh không ngọt", các đôi uyên ương muốn được gắn kết bên nhau trọn đời... nếu về đây thắp hương khấn dưới gốc cây sẽ được toại nguyện.

Phóng to

Cây mận 700 tuổi

Đền thờ tình yêu nằm trên một khu đất cao, rộng, bằng phẳng, hình chữ nhật, mặt quay hướng chính Tây, nhìn thẳng sang bãi Tự Nhiên. Đền được chia làm hai khu: khu ngoài rộng hơn 7.000m², không có tường bao. Nổi bật là nhà bia, cửa trổ ra bốn hướng, hai tầng, tám mái cong. Trước cửa phía Tây treo bức đại tự ghi ba chữ: "Trấn Giang Lâu", bút tích của Chu Mạnh Trinh. Qua cổng là nhà chuông và nhà khánh đá. Cả chuông và khánh đều được làm vào thời Nguyễn.

Trong hậu cung đặt các pho tượng đức thánh Chử Đồng Tử và nhị vị phu nhân: bên tả là Tiên Dung công chúa (con gái vua Hùng Vương thứ 18), bên hữu là Tây Sa công chúa, theo truyền thuyết, là vợ lẽ của Chử Đồng Tử...

Trong Đền thờ tình yêu hiện nay còn nhiều bảo vật quý hiếm. Đặc biệt là đôi lọ "bách thọ” bằng gốm, trên đó viết, khắc 100 chữ "thọ” khác nhau, không chữ nào giống chữ nào. Theo người giữ đền, đó là một cổ vật vô giá của dân tộc.

Phóng to

Lọ Bách thọ

Hằng năm, tại Đền thờ tình yêu, người ta thường tổ chức ngày hội rước nước (lễ lấy và mang nước về) vào tháng giêng, sau Tết âm lịch. Nước phải lấy ở giữa dòng sông Hồng để dùng trong việc thánh như cúng và làm lễ mộc dục (lau tượng). Lễ diễn ra tưng bừng, nhộn nhịp trong ba ngày, là dịp quy tụ của nhân dân trong vùng, những người đi làm ăn xa trở về và du khách từ mọi miền đất nước.

Sau lễ rước nước là các trò chơi dân gian: vật, võ, cờ người, múa rồng, múa sư tử... Nếu may mắn đến đây vào dịp này, bạn còn có cơ hội được tận mắt chứng kiến những màn trình diễn tái hiện cảnh chàng trai nghèo Chử Đồng Tử gặp nàng công chúa Tiên Dung như thế nào, cảnh Tiên Dung công chúa đã bao dung đứng ra tác thành cho chồng với công chúa Tây Sa ra sao...

Xây dựng Đền thờ tình yêu, tôn vinh Chử Đồng Tử là một trong bốn vị thánh bất tử (Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đồng Tử, Thánh Gióng và Mẫu Liễu Hạnh), nhân dân ta không chỉ ca ngợi mối tình bất tử của ngài và công chúa Tiên Dung, mà còn truyền lại cho muôn đời những huyền thoại về quá trình khai phá vùng ven sông Hồng, mở mang bờ cõi của cha ông.